Mis kabelin cərəyana görə en kəsik sahəsinin hesablanması
Friday, November 27, 2020
Tuesday, November 24, 2020
Yarımkeçiricinin məxsusi keçiriciliyi və onun temperaturdan asılılığı
Yarımkeçiricinin məxsusi keçiriciliyi və onun temperaturdan asılılığı
Yarımkeçiricilərdə elektrik keçiriciliyi mexanizmi bərk cismin zona nəzəriyyəsinə əsasən izah edilə bilər. Deyildiyi kimi mütləq sıfır temperaturda və heç bir aşqar olmayanda bütün elektronlar atomlararası əlaqədə iştirak edir. Bu o deməkdir ki, valent zonasındaki bütün enerji səviyyələri elektronlarla doludur, keçiricilik zonası isə boşdur. İki zona arasındakı qadağan olunmuş zonanın eni germanium üçün 
silisium üçün isə
təşkil edir. Elektronun atomla əlaqəsini qırmaq və onun sərbəst yükdaşı- yıcısma çevrilməsi üçün o keçiricilik zonasına düşməlidir. Bunun üçün elektrona 
-yə bərabər və ya ondan çox əlavə enerji verilməlidir. Temperatur mütləq sıfırdan yuxarı qalxdıqca elektronların bir hissəsi əlavə enerji alaraq kovalent əlaqələri qırır, valent zonasındaki enerji səviyyəsini tərk edərək keçiricilik zonasına keçir (şəkil 3.2). Nəticədə keçiricilik zonasında sərbəst elektronlar yaranır ki, bunlara da keçiricilik elektronları deyilir. Valent zonasında əmələ gəlmiş boş yerlərə deşik (keçiricilik deşiyi) deyilir. Deşiklər elektrik və maqnit sahələrində özlərini yükü elektronun yükünə bərabər müsbət yüklü hissəcik kimi aparır. Kristalda bu cür elektron-deşik cütünün yaranması prosesinə yük daşıyıcılarının generasiyası deyilir. istilik enerjisinin təsirindən elektronların keçiricilik zonasında, deşiklər isə valent zonasında xaotik hərəkət edirlər (həqiqətdə isə deşiklərin hərəkəti elektronların bir boş səviyyədən digərinə keçməsi ilə əlaqədardır, deşiklər özləri hərəkət etmirlər). Bu hərəkətin nəticəsində elektronların bir hissəsi izafi enerjisini itirərək, keçiricilik zonasından valent zonasına qayıdaraq oradakı boş səviyyələri tutur. Bu, elektron-deşik cütünün yox olmasına gətirib çıxarır və bu prosesə yükdaşıyıcılırm rekombinasiyası deyilir. Əgər kristala xarici elektrik sahəsi təsir etsə onun təsirindən elektronların və deşiklərin hərəkətləri istiqamətlənir: elektronlar sahə qüvvə xətlərinə qarşı, deşiklər isə qonşu atomların valent elektronları ilə tutulduqlarından sıçrayışlarla sahə qüvvə xətləri istiqamətində Şəkil 3.2. Məxsusi yarımkeçiricinin zona diaqramı hərəkət edirlər.
Temperaturun sabit qiymətindəkristalın 1sm3 həcmində elektronların və deşiklərin sayma yükdaşıyıcılarm müvazinət konsentrasiyası deyilir. Bu konsentrasiya termogenerasiya və rekombinasiya
prosesləri arasındakı termodinamiki tarazlıqla müəyyən edilir. Elektronların müvazinət konsentrasiyası n0, deşiklerinki isə p0-la işarə edilir. Kristalın keçiriciliyi hər iki növ yük daşıyıcılarının hərəkəti ilə müəyyən olunur və elektron-deşik generasiyası prosesinin intensivliyindən asılı olur. Tam cərəyan sıxlığı elektron və deşik keçiriciliyi ilə müəyyən olunan cərəyanların sıxlığının cəminə bərabərdir:
Yarımkeçirici materiallar haqqında məlumat
Yarımkeçirici materiallar haqqında məlumat
Yarımkeçıncılər xüsusi elektrik müqavimətinin qiymətinə görə
keçiricilər
Om.sm) və dielektriklər
arasında yer tutur. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, bu sərhədlər şərti xarakter daşıyır, konkret şəraitdən asılı olaraq məsələn, yüksək temperaturda, dielektrik yarımkeçirici kimi özünü apara bilər və s. Yarımkeçiricilərdə cərəyanın axması mexanizmi dielektriklərdəkinə yaxındır və keyfiyyətcə keçiricilərdəkin- dən fərqlənir. Yarımkeçiricilərə xas olan xüsusiyyətlərdən biri odur ki, onların xüsusi keçiriciliyi elektrik sahəsinin, işıq şüasının, istiliyin və aşqarların əlavə edilməsinin təsiri altında dəyişir.
Ən geniş yayılmış yarım- keçirici materiallar dövri sistemin IV qrupuna aid olan germa- nium (Ge) və silisiumdur (Si). Bunlardan başqa selen (Se), qal- lium arsenid (GaAs), qallium fosfıd (GaP), silisium karbid (SiC) və başqaları da geniş istifadə olunur. Yarımkeçiricinin, məsələn germaniumun, kristal qəfəsəsi elementar tetraedrlər- dən təşkil olunur. Tetraedrlərin təpələrində və mərkəzində yerləşən atomlar bir-biri ilə iki elektronla kovalent əlaqədə olur. Bu əlaqəni yaradan elektronların hərəsi bir növ iki atoma aid olur (şəkil 3.1). Nüvələrin müsbət yükü elektronların yükü ilə kompensasiya edilir və kristal ümumiyyətlə neytral olur.Mütləq sıfır temperaturunda elektronların hamısı atomlarla əlaqədə olur, yük daşımasında iştirak etmir və kristal özünü dielektrik kimi aparır. Müqayisə üçün qeyd edək ki, bu temperaturda metalların müqaviməti sıfra düşür.
R.Hümbətov- Elektronika
Bərk cismin zona nəzəriyyəsinin əsasları. Enerji zonaları
Bərk cismin zona nəzəriyyəsinin əsasları. Enerji zonaları
Zona nəzəriyyəsi yarımkeçiricilərin kəmiyyətcə təhlilinin əsasını təşkil edir. Hər hansı tədric olunmuş atom elektronlar üçün icazə verilmiş diskret enerji spektri ilə xarakterizə olunur (şəkil 2.1). Enerjinin qiyməti artdıqca ardıcıl yerləşmiş enerji səviyyələri arasında məsafələr azalır.
Enerji spektrinin "tavanı" ionlaşma səviyyəsidir ki, bu səviyyədə elektron sərbəst olur və atomu tərk edə bilir. Dolu səviyyələr atomun elektron örtüyünü təşkil edir və onları 1,2,3... rəqəmləri ilə işarə edirlər. İkincidən başlayaraq örtüklər alt örtüklərə (2s,2r,3s,3p,4s,4p) bölünür. Elektronla dolu örtüklərin və alt örtüklərin sayı elementin sıra nömrəsindən asılı olur. Həyacanlanmamış atomda xarici səviyyələr həmişə boş olur. Bərk cisimdə atomlarara- sı məsafələr çox kiçik olduğundan cismin atomları biri- birilə qüvvətli qarşılıqlı təsirdə olur. Bərk cismin hər hansı bir hissəsində bütün atomlar toplusunu bir vahid iri molekul kimi təsvir etmək olar.
Bu molekul da atom kimi bütöv cisim üçün vahid olan hər hansı bir enerji spektri ilə xarakterizə olunur. Bu spektrin xüsusiyyəti ondadır ki, o diskret icazə verilmiş zonalardan ibarət olur. Hər bir zonanın mənşəyi uyğun atom səviyyəsidir ki, bu səviyyədə atomlar bir-birinə yaxınlaşanda elə bil ki, parçalanır (şəkil 2.2).
Beləliklə, atomlararası məsafəsi r0 olan kristal üçün müəyyən zona diaqramı əldə edilir. Bu diaqramda icazə verilmiş zonaların ardınca qadağan olunmuş zonalar gəlir (şəkil 2.3). Bu zonaların eni bir neçə elektronvolt (eV) həddində olur və bərk cisimdə atomların sayından (cismin ölçülərindən) asılı olmur.
İcazə verilmiş zonalar diskret struktura malik olurlar və onların səviyyələrinin sayı cisimdəki atomların sayma bərabərdir. Hər hansı bir kiçik həcmdə atomların sayı o qədər böyükdür ki, real şəraitdə zonaların səviyyələri arasındakı energetik səviyyələr
-dan yüksək olmur. Ona görə də icazə verilmiş zonaların bütöv olduğunu qəbul etmək olar.
Atomun alçaq enerji səviyyələri adətən zona təşkil etmir, çünki daxili elektron örtüklərinin bərk cisimdə qarşılıqlı təsiri çox zəifdir (onlar xarici örtüklər tərəfindən ”ek- ranlanmışlar”- aralanmışlar). Buna görə alçaq səviyyələr zona diaqramında qırıq xətlə göstərilir və hər qırıq xət bir atoma uyğun gəlir (şəkil 2.2 ).
Bir çox hallarda icazə verilmiş zonalar bir-birinin üzərinə düşür və bu halda onların arasında qadağan olunmuş zona mövcud olmur. Bu yalnız spektrin yuxarı hissəsində baş verir, çünki ayrıca atomda yuxarı səviyyələr bir-birinə çox yaxın yerləşir. Bunun nəticəsində bərk cismin enerji spektri vahid yuxarı zonaya və hər hansı bir son saylı (səviyyələrin sayından fərqli olaraq) zonaya malik olur.
Bərk cisimdə keçiricilik o vaxt yaranır ki, elektron qonşu daha yüksək enerji səviyyəsinə keçə bilsin. Deməli, keçiricilikdə yalnız azad səviyyələri olan zonaların elektronları iştirak edə bilər. Belə azad zonalar yuxarı icazə verilmiş zonalarda həmişə mövcud olur, çünki izolə edilmiş atomda yüksək səviyyələr heç vaxt dolu olmur.
Ona görə bərk cismin mütləq sıfır temperaturda elektronlarla tutulmayan (və ya tam tutulmayan) zonasına keçiricilik zonası deyilir. Bu zonaya ən yaxın yerləşən zonaya valent zonası deyilir. Mütləq sıfır tempraturda valent zonası tamamilə elektronlarla dolu olur və bu zonanın elektronları keçicirilikdə iştirak etmir. Aşağıda görəcəyik ki, sıfırdan fərqli tempraturda valent zonasında azad səviyyələr yarana bilər və bu isə keçiriciliyin dəyişməsinə səbəb ola bilər. Beləliklə, kristalın keçiriciliyini iki qonşu zona (valent və keçiricilik) müəyyən edir.
Sıfır tempraturda bərk cismin zona strukturu metalların, yarımkeçiricilərin və dielektriklərin təsnifatının əsasını təşkil edir (şəkil 2.3). Metallarda keçiricilik və valent zonaları üst-üstə düşür və ona görə sıfır tempraturda keçiricilik zonasında müəyyən sayda elektron olur ki, bu da keçiricilik əmələ gətirir. Yarımke- çiricilərdə və dielektriklər də həmin temperaturda keçiricilik zonası boş olur və keçiricilik yaranmır. Dielektriklərlə yarımkeçiricilərin fərqi ondadır ki, dielektriklərdə qadağan olunmuş zonanın eni daha böyükdür. Keçiricilik zonası demək olar ki, bütöv qəbul edildiyindən burada elektronların enerjisi vakuumda izolə olunmuş elektronunku kimi aramsız dəyişə bilər. Ona görə keçiricilik zonasındaki elektronlara sərbəst elektronlar deyilir. Sərbəstlik bu halda yalnız cismin daxilində yerdəyişmə imkanını nəzərdə tutur.
R.Hümbətov - Elektronika
Qazlarda elektrik cərəyanı
Qazlarda elektrik cərəyanı
Əvvəlcə qazlarda elektrik boşalmasının hər bir növü üçün xarakterik olan ümumi fiziki prosesləri öyrənək. Qaz mühitində ilkin sərbəst elektronlar və ionlar termoelektron, fotoelektron emissiyası nəticəsində, müxtəlif təbiətli şüalanmalar və kənar işıq sellərinin təsirindən yarana bilərlər. Əgər qazboşalmalı cihazın elektrodlarma anoda müsbət olmaqla gərginlik verilərsə elektronlar anoda, ionlar isə katoda tərəf hərəkətə başlayacaqlar.
Elektronlara elektrodlararası fəzada neytral qaz atomlarını həyəcanlandıra (ionlaşdıra) biləcək qədər enerji verən anod və katod arasındakı potensiallar fərqinə həyəcanlanma (ionlaşma) gərginliyi deyilir. Katoddan çıxan ilkin elektronlar elektrik sahəsində sürətlənərək qaz molekullarını və atomlarını ionlaşdırır. Bunun nəticəsində əlavə sərbəst elektronlar yaranır ki, bunlar da anoda tərəf hərəkət zamanı ionlaşdırma prosesində iştirak edəcəkdir. İonlaşma nəticəsində əmələ gələn ionlar da katoda tərəf hərəkət edərək onun səthindən yeni elektronlar (ikinci) qoparırlar ki, bunlar da ionlaşdırmada iştirak edirlər. Beləliklə, elektronların sayı selvari şəkildə artaraq dayanıqlı bir vəziyyətə gəlib çıxır ki, bu vəziyyət də elektrik sahə gərginliyi, qazm təzyiqi, boşalma kanalının diametri, qazm növü, kənar ionlaşdırıcı mənbəyin olması, katodun temperaturu və materialı, xarici dövrənin müqaviməti ilə müəyyən edilir. Çox vaxt qazbo- şalması zamanı elektrodlararası fəzanın hər bir vahid həcmində elektronların və ionların həcmi yükləri bir-birinə bərabər olur. İonlaşmış qazm belə vəziyyətinə qazboşalma plazması deyilir.
Müsbət ionlar elektronların yüklərini kompensasiya etməklə elektrodlar arasındakı cərəyanı artırırlar. Ümumi cərəyanın 99,75%-i elektronların, 0,25%-i isə ionların payına düşür. Buna baxmayaraq müsbət ionların mövcudluğu boşalma aralığının keçiriciliyinə çox böyük təsir göstərir.
Sərbəst elektronlar və ionlarla dolu fəzada onlar biri- biri ilə toqquşurlar və bunun nəticəsində neytral atomlar yaranır. Bu prosesə rekombinasiya deyilir. Rekombinasiya adətən spektrin görünən hissəsində fəzaya enerji şüalanması ilə müşaiyət edilir. Bu zaman qaz işıq saçır. Təzə ionlaşma- nın baş vermədiyi rekombinasiya prosesinə deionlaşdırma (ionsuzlaşdırma) deyilir.
Elektrik boşalmasının yaranması və saxlanması üçün elektrodlar arasında elə elektrik sahəsi yaradılmalıdır ki, o elektronları qaz atomlarını ionlaşdıra biləcək dərəcədə sürətləndirə bilsin. Bu gərginliyin qiyməti qazm növündən, təzyiqindən və elektrodlar arasındakı məsafədən asılıdır. Digər tərəfdən boşalma aralığında sərbəst elektronların lazımi konsentrasiyasmı təmin edən emissiya mənbəyinin olması vacibdir.
Bununla əlaqədar olaraq sərbəst və qeyri-sərbəst boşalma mövcud olur. Sərbəst boşalmanın əmələ gəlməsi və davam etməsi üçün kənar emissiya mənbəyi tələb olunmur. Qeyri-sərbəst boşalmada isə bunun üçün kənar emissiya mənbəyinin (termokatod, fotokatod və ionlaşdırıcı şüalanma) olması tələb olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, elektrodlararası fəzada qazm təzyiqi l,133-133Pa həddində olur. Əsasən, təsirsiz qazlar (neon, arqon) hidrogen və həm də civə buxarı işlədilir. Qazm növü işıqlanmanm rəngini müəyyən edir. İonlaşma və rekombinasiya hadisələri cihazların ən aktiv hissəsi olan katod ətrafı sahədə baş verdiyindən işıqlanma katod ətrafında baş verir.
Qazboşalma fəzasında cərəyan axarkən baş verən bütün bu proseslər yığımına elektrik boşalması deyilir. Cihaz daxilində yaranan şəraitdən asılı olaraq, boşalmanın müxtəlif növləri olur.
R.Hümbətov- Elektronika
Friday, November 20, 2020
Elektron emissiyasının növləri
Elektron emissiyasının növləri
Vakuumda və ya qazda elektrik və maqnit sahəsində hərəkət edən sərbəst elektron axmım yaratmaq üçün elektronun bərk cismdən kənara çıxmasını təmin etmək lazımdır. Bunu bərk cisimə kənar mənbədən enerji vermək yolu ilə həyata keçirmək olar.
Kənardan verilən enerjinin (istilik, foto, elektrik və s.) təsirindən elektronların bərk cisimdən kənara çıxması hadisəsinə elektron emissiyası deyilir. Elektronun bərk cisimdən belə kənara çıxması üçün o kristallik qəfəsənin ionlarının cazibə qüvvələrini dəf etməli, başqa sözlə müəyyən iş görməlidir. Buna işə elektronun çıxış işi deyilir və bu iş voltlarla ölçülür.
Bərk cismə tətbiq edilən enerjinin növündən asılı olaraq elektron emisiyasmm dörd növü olur: termoelektron, fotoelektron, elektrostatik və ikinci elektron emissiyası.
Termoelektron emissiyası maddənin qızdırılması nəticəsində baş verir. Temperaturun müəyyən qiymətlərində elektronların aldığı istilik enerjisi onların çıxış işini yerinə yetirməsi üçün kifayət edir.
Termoelektron emissiyası cərəyan sıxlığının cismin temperaturundan asılılığı belə ifadə olunur:
Burada,
bərk cismin materialından asılı sabit kəmiyyət; K- Bolsman sabiti, A-elektronun çıxış işidir.
Emissiyanın bu növü elektrovakuum cihazlarında və elektron-şüa borularında istifadə olunur.
Fotoelektron emissiyası maddənin səthinə təsir edən kənar elektromaqnit şüalanması ilə əlaqədardır. Belə emissiyanın baş verdiyi cismə (katoda) fotoelektron katodu və ya fotokatod deyilir.
Fotoelektron emisiyasmm əsasını A.Q.Stoletovun və A.Eynşteynin tapdığı qanunlar təşkil edir. Stoletov qanununa görə fotocərəyan cismi şüalandıran işıq selinə mütənasibdir: Т=кФ (burada k-mütənasiblik əmsalıdır). Emissiya olunmuş elektronların kinetik enerjisi optik rəqslərin tezliyi (v) ilə müəyyən edilir və Eynşteyn qanununa əsasən belə tapıla bilər:
Burada, h-Plank sabiti, A-çıxış işi, v-emissiya edilmiş elektronların sürətidir. Kinetik enerjinin sıfra bərabər olduğu
işıq şüasının tezliyinə fotoelektron emissiyasının hədd tezliyi və ya fotoeffektin qırmızı dalğalı sərhəddi deyilir.
işıq şüasının tezliyinə fotoelektron emissiyasının hədd tezliyi və ya fotoeffektin qırmızı dalğalı sərhəddi deyilir.Maddələrin çıxış işləri müxtəlif olduğundan ayrı-ayrı maddələrdən fotoelektron emissiyası müəyyən bir Vkr tezliklərdə baş verir. Fotokatodlarm həssaslığı emissiyaedilmiş elektronların cismin üstünə düşən fotonların sayma nisbəti ilə qiymətləndirilir.
Emissiyanın bu növü fotoelektron cihazlarında istifadə edilir.
Elektrostatik (avtoelektron) emissiyası katodun səthinə təsir edən qüvvətli elektrik sahəsi ilə əlaqədardır. Katodun yaxınlığında ona nisbətən böyük müsbət potensiala malik elektrod yerləşdirilərsə elektrik sahəsinin təsirindən katodun səthində energetik səddin qalınlığı çox azalır. Elektrik sahə gərginliyinin müəyyən bir qiymətində elektronların bir çoxu katodun səthindən kənar fəzaya çıxa bilər və böyük emissiya cərəyanı yarana bilər. Bu hadisəyə elektrostatik və ya avtoelektron emissiyası deyilir. Emissiyanın bu növünü əldə etmək üçün elektrik sahə gərginliyi
dən yüksək olmalıdır.
dən yüksək olmalıdır.İkinci elektron emissiyası bərk cismin səthini sürətli yüklənmiş hissəciklərlə (məsələn elektrodlarla) bombardman etdikdə baş verir. Əgər bombardman üçün elektron seli istifadə olunarsa səthdən vurub çıxarılan ikinci elektronların sayının səthə düşən ilkin elektronların sayma nisbətinə ikinci elektron emissiyası əmsalı deyilir:
Metallar və yarımkeçiricilər üçün
olur, çıxış işi kiçik olan elementlərdən ibarət mürəkkəb birləşmələrdə
olur. İkinci elektron emissiyası hadisəsi elektrovakum, qaz- boşalma, fotoelektrik və başqa cihazlarda baş verir.
Metallar və yarımkeçiricilər üçün
olur, çıxış işi kiçik olan elementlərdən ibarət mürəkkəb birləşmələrdə
olur. İkinci elektron emissiyası hadisəsi elektrovakum, qaz- boşalma, fotoelektrik və başqa cihazlarda baş verir. R.Hümbətov - Elektronika 1
Elektronların elektrik və maqnit sahələrində hərəkəti
Elektronların elektrik və maqnit sahələrində hərəkəti
Elektron mənfi yüklü elementar elektriki cəhətdən yüklənmiş hissəcikdir. Atomdaki elektronların sayı maddənin növündən asılı olur və maddənin elementlərin dövri sistemindəki atom sırasına bərabər olur. Atomlarda elektronlar nüvə ilə və bir-biri ilə qarşılıqlı hərəkətdə olurlar. Xarici orbitlərdə yerləşən elektronlar qonşu atomların təsirindən və ya başqa səbəblərdən (məsələn, qızdırma nəticəsində) öz orbitlərini tərk edə bilirlər. Bunun nəticəsində onlar sərbəst elektron olaraq atomlar arasında müxtəlif sürətlərlə və müxtəlif istiqamətlərdə hərəkət edə bilirlər. Elektrik və maqnit sahəsinin köməyilə və elektronların hərəkət yoluna maddi sədd qoymaqla onlarm hərəkətinə təsir etmək və nəticədə onlarm axmım idarə etmək mümkündür.
Elektrik sahəsində yerləşən elektrona
qüvvəsi təsir edir.
Burada 
-elektronun yükü; E-elektrik sahə gərginliyinin vektorudur. Mənfi işarəsi onu göstərir ki, FE qüvvəsi elektrik sahə gərginliyi vektorunun (E) istiqamətinin əksinə yönəlmişdir. Elektrik sahəsinin təsirindən elektron hərəkətini sürətləndirə, yavaşıda və istiqamətini dəyişə bilər.
Maqnit sahəsində hərəkət edən elektrona onun hərəkət istiqamətinə perpendikulyar olan FM=-q(vB) qüvvəsi təsir edir. Burada v-elektronun hərəkət sürəti vektoru, B-maq- nit sahəsinin induksiyasıdır.
Maqnit sahəsinin təsirindən yalnız elektronun hərəkət sürətinin istiqamətini dəyişmək mümkündür.
Əgər elektron elektrik və maqnit sahəsi təsir edən fazada hərəkət edərsə,
ona nəticəvi 
qüvvəsi təsir edir.
Bu qüvvənin təsirindən elektron həm enerjisini (sürətini), həm də hərəkət trayektoriyasmı dəyişə bilər.
R. Hümbətov- Elektronika 1
Elektron cihazları haqqında ümumi məlumat
Elektron cihazları haqqında ümumi məlumat
Elektron cihazları elə qurğulardır ki, bunların işi bərk cisimdə, mayedə, vakuumda, qazda və plazmada elektrik, istilik, optika və akustika hadisələrinin istifadə olunmasına əsaslanır.
Bu cihazların yerinə yetirdiyi funksiyalar ümumi şəkildə ya məlumatın, ya da enerjinin çevrilməsindən ibarətdir.
"Elektron cihazları" məfhumu onunla əlaqədardır ki, siqnalların və enerjinin çevrilməsi prosesləri ya elektronların hərəkəti hesabına, ya da bilavasitə onların iştirakı ilə baş verir. Qurğular məlumat siqnallarını çevirərək gücləndirmə, generasiya, məlumatı ötürmə, saxlama, yığma və məlumatı küylərdən ayırma əməliyyatlarını həyata keçirir.
Elektron qurğuları təyinatlarına, fiziki xüsusiyyətlərinə, əsas elektrik parametrlərinə, konstruktiv-texnoloji əlamətlərə, işçi mühitin növünə və s. görə təsnifatlaşdırılır.
Siqnalların növündən və məlumatın emal üsulundan asılı olaraq mövcud cihazlar elektrik-çevirici, elektrik-işıq, fotoelektrik, termoelektrik, akustoelektrik və mexanoelektrik qurğulara bölünür.
Elektrik çevirici cihazlarda yalnız elektrik siqnalları çevrilir, elektrik-işıq cihazlarında elektrik siqnalı optik (işıq) siqnalına, foto və termoelektrik cihazlarında uyğun olaraq optik və istilik siqnalları elektrik siqnallarına, akustoelek- trik-cihazlarmda akustik siqnallar elektrik siqnallarına (və əksinə) və mexanoelektrik cihazlarında mexaniki siqnal elektrik siqnalına çevrilir. Elektron cihazlarının ən böyük qrupunu elektrikçevirici cihazlar təşkil edir. Bu qrupa müxtəlif tipli yarımkeçirici diodlar, bipolyar və sahə təsirli tranzistorlar, tiristorlar, elektrovakuum lampaları, qazboşalmalı cihazlar daxildir. Elektroişıq cihazlarından işıq diodlarım, lüminessent kondensatorları, lazerləri, elektron-şüa borularını göstərmək olar. Fotoelektrik cihazlar qrupuna yarım- keçirici fotodiodlar, fototranzistorlar, fotorezistorlar aid edilə bilər. Akustoelektrik cihazlardan akustoelektrik gücləndiriciləri, generatorları, süzgəcləri, səthi akustik dalğalarda gecikdirmə xətlərini və s. saymaq olar.
İşçi mühitin növünə görə elektron cihazları yarımkeçirici, elektrovakuum, qazboşalmalı qurğulara bölünürlər.
Təyinatına və yerinə yetirdiyi funksiyaya görə cihazlar düzləndirici, generator, qoşucu, çevirici və indikasiya edən qurğulara bölünürlər. İşçi tezliklər diapazonuna görə alçaq, yüksək və ifrat yüksək tezlikli cihazlar olurlar.
Gücə görə cihazlar alçaq, orta güclü və güclü qurğulara bölünürlər. Yuxarıdakı məlumatlardan görünür ki, elektron cihazları bir-birindən kəskin fərqlənən cürbəcür qruplara bölünürlər. Buna baxmayaraq onların quruluşunda, işində və s. oxşar cəhətlər də çoxdur. Ona görə də bu qurğuların əsaslandıqları fiziki proseslərin öyrənilməsi çox vacibdir.
R.Hümbətov- Elektronika
![yaratmaq olar. Başqa sözlə, bu halda kvantlamada məlumat itkisi olmur: X t к W. к = 12 п Onu qeyd etmək lazımdır ki, teorem siqnalın diskret qiymətlərinin seçilməsi arasındakı intervalları müəyyən edir. întervalm 1/2/^-qiymətinə nisbətən qısaldılması mümkündür, lakin mənasızdır, 1/2/^-dən yuxarı artırılması isə mümkün deyildir. Kotelnikov teoremi aramsız funksiyanın sıraya (Kotelnikov sırasına) ayrılmasına əsaslanır: +да xo = S х(кт'1 k--<x> sin cdc (t - kT) CDc (t - kT) Şəkil 1.11. Aramsız funksiyanın Kotelnikov sırasına avnlması Burada cos aramsız funksiyanın spektrinin məhdudlaşdırıcı tezliyidir. X(kT) qiymətlərinin ardıcıllığı qəfəsə şəkilli funksiya təşkil edir. gk(t)=[sincDc (t-rT)] ![cos(t-kT)] isə qiymətlərin funksiyasıdır. Beləliklə, x(t) funksiyası əsas (baza) gk(t) funksiyaları sistemi üzrə Kotelnikov sırasına ayrılır, A7/<7>-nin diskret anlardaki qiymətləri isə ayırma əmsallarına bərabər olur.](https://lh3.googleusercontent.com/-lZH7d9_rqkc/X4xQBwQGTQI/AAAAAAAAEdU/uQjiAFvHxVIIvDz2jJk89fKbgtDMFf5uACLcBGAsYHQ/image.png "yaratmaq olar. Başqa sözlə, bu halda kvantlamada məlumat itkisi olmur: X t к W. к = 12 п Onu qeyd etmək lazımdır ki, teorem siqnalın diskret qiymətlərinin seçilməsi arasındakı intervalları müəyyən edir. întervalm 1/2/^-qiymətinə nisbətən qısaldılması mümkündür, lakin mənasızdır, 1/2/^-dən yuxarı artırılması isə mümkün deyildir. Kotelnikov teoremi aramsız funksiyanın sıraya (Kotelnikov sırasına) ayrılmasına əsaslanır: +да xo = S х(кт'1 k--<x> sin cdc (t - kT) CDc (t - kT) Şəkil 1.11. Aramsız funksiyanın Kotelnikov sırasına avnlması Burada cos aramsız funksiyanın spektrinin məhdudlaşdırıcı tezliyidir. X(kT) qiymətlərinin ardıcıllığı qəfəsə şəkilli funksiya təşkil edir. gk(t)=[sincDc (t-rT)] ![cos(t-kT)] isə qiymətlərin funksiyasıdır. Beləliklə, x(t) funksiyası əsas (baza) gk(t) funksiyaları sistemi üzrə Kotelnikov sırasına ayrılır, A7/<7>-nin diskret anlardaki qiymətləri isə ayırma əmsallarına bərabər olur.")
![Elektrik dövrələrinin girişə verilən siqnallar üzərində çevrilmələr apardığım nəzərə alaraq ümumi halda onların riyazi modelini girişə verilən siqnalın (təsirin) çıxışda alman siqnala /reaksiyaya/ əldaqəsi kimi təsvir etmək olar: uçıx(t)= T-Ugtr(t) burada T-dövrənin operatorudur. Operatorun əsas xüsusiyyətlərinin nəzərə alaraq onun vacib xüsusiyyətləri haqqında aşağıdakı mülahizələri etmək olar: 1. Əgər T [Ugiri (t)+ Ugir2 (t)+ ...+ UgirN (t)]= Tıigiri (t)+ ...+ + TugirN (t) nisbəti eynidirsə, onda dövrəyə xətti dövrə deyilir. Göründüyü kimi, dövrənin xəttiliyi çıxışa verilən ayrı- ayrı siqnalların təsiriniin bir-birindən asılı olması ilə ifadə olunur. 2. Əgər giriş siqnalının sürüşməsi çıxış siqnalının da belə sürüşməsinə gətirib çıxararsa (Uçıx(t ± to)=Tu^r(t ±t0)). Onda dövrə stasiona dövrə adlanır. Göründüyü kimi stasionar dövrə giriş siqnalının gəlmə müddətinə görə dəyişməz (invariant) olur. Tərkibində parametrləri zamandan asılı elementlər (induktiv sarğac, kondensator və s.) olan dövrələr stasionarlıq xüsusiyyətlərinə malik olmur. Tutaq ki, xətti stasionar dövrənin girişinə Ugir (t) siqnalı verilmişdir. Dövrənin bu siqnala göstərdiyi reaksiyanı öyrənmək üçün delta funksiya anlayışı daxil edək. Delta funksiya vahid sahəli sonsuz kiçik davamiyyətli impulsun yazılışıdır. Bu funksiya (ö(t)) t^O qiymətində sıfra, t=0 f 8(t)dt = \ J—СО qiymətində isə sonsuzluğa çevrilir, ona görə Buna misal amplitudu davamiyyətilə tərs mütənasib (1/tə olan düzbucaqlı impuls ola bilər, f—> 0 olanda impulsun amplitudu sonsuz artır. Ancaq sahəsi sabit qalıb vahidə bərabər olur.](https://lh3.googleusercontent.com/-duS0OXbJ-OM/X4xKYvxx_CI/AAAAAAAAEcQ/BHBIBLG3eecBEyRTYuH76vP40sRHjXlyQCLcBGAsYHQ/image.png "Elektrik dövrələrinin girişə verilən siqnallar üzərində çevrilmələr apardığım nəzərə alaraq ümumi halda onların riyazi modelini girişə verilən siqnalın (təsirin) çıxışda alman siqnala /reaksiyaya/ əldaqəsi kimi təsvir etmək olar: uçıx(t)= T-Ugtr(t) burada T-dövrənin operatorudur. Operatorun əsas xüsusiyyətlərinin nəzərə alaraq onun vacib xüsusiyyətləri haqqında aşağıdakı mülahizələri etmək olar: 1. Əgər T [Ugiri (t)+ Ugir2 (t)+ ...+ UgirN (t)]= Tıigiri (t)+ ...+ + TugirN (t) nisbəti eynidirsə, onda dövrəyə xətti dövrə deyilir. Göründüyü kimi, dövrənin xəttiliyi çıxışa verilən ayrı- ayrı siqnalların təsiriniin bir-birindən asılı olması ilə ifadə olunur. 2. Əgər giriş siqnalının sürüşməsi çıxış siqnalının da belə sürüşməsinə gətirib çıxararsa (Uçıx(t ± to)=Tu^r(t ±t0)). Onda dövrə stasiona dövrə adlanır. Göründüyü kimi stasionar dövrə giriş siqnalının gəlmə müddətinə görə dəyişməz (invariant) olur. Tərkibində parametrləri zamandan asılı elementlər (induktiv sarğac, kondensator və s.) olan dövrələr stasionarlıq xüsusiyyətlərinə malik olmur. Tutaq ki, xətti stasionar dövrənin girişinə Ugir (t) siqnalı verilmişdir. Dövrənin bu siqnala göstərdiyi reaksiyanı öyrənmək üçün delta funksiya anlayışı daxil edək. Delta funksiya vahid sahəli sonsuz kiçik davamiyyətli impulsun yazılışıdır. Bu funksiya (ö(t)) t^O qiymətində sıfra, t=0 f 8(t)dt = \ J—СО qiymətində isə sonsuzluğa çevrilir, ona görə Buna misal amplitudu davamiyyətilə tərs mütənasib (1/tə olan düzbucaqlı impuls ola bilər, f—> 0 olanda impulsun amplitudu sonsuz artır. Ancaq sahəsi sabit qalıb vahidə bərabər olur.")
