UNİT 6- I don't (present simple negative) izahı

 

I drink coffee, but I don't drink tea. - Mən qəhvə içirəm, ancaq mən çay içmirəm.

Sue drinks tea, but she doesn't drink coffe. - Sue çay içir, ancaq o qəhvə içmir.

You don't work very hard. - Sən olduqca çox işləmirsən. 

We don't watch television very often. - Biz çox tez-tez televizor izləmirik.

The weather is usually nice. It doesn't rain very often. - Hava adətən gözəl olur. Yağış çox tez-tez yağmır.

Gary and Nicole don't know many people. -  Gary və Nicole çox adamlar(ı) tanımır.

Qeyd. 

I don't like football. - Mən futbolu xoşlamıram.

He doesn't like football. - O futbolu xoşlamır.

I don't like Fred and Fred doesn't like me. - Mən Fredi xoşlamıram və Fred də məni xoşlamır.

My car doesn't use much petrol. - Mənim avtomobilim çoxlu yanacaq sərf etmir.

Sometimes he is late, but it doesn't happen very often. -Bəzən o gecikir, ancaq çox sıx olmur.

Qeyd. don't/ doesn't + məsdər(don't like-xoşlamamaq/ doesn't speak-danışmamaq/doesn't do-etməmək

I don't like Spanish, but she doesn't speak Italian. - Mən İspaniyanı xoşlamıram, ancaq o İtalianı xoşlayır.

Sarah speaks Spanish, but she doesn't speak Italian. - Sarah İspan dilində danışır, ancaq o İtaliyan dilində danışmır.

Bill doesn't do his job very vell. - Bill öz işini çox yaxşı(layiqincə) etmir(görmür).

Paula doesn't usually have breakfast. - Paula adətən nahar etmir.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

UNİT 5- I do/work/like etc.(present simple) izahı

Sadə indiki zamanla(present) ,indiki davamedici zamanın(continuous) müqayisəsi:

They read a lot. -  Onlar çox oxudu.

They're looking at their books. - Onlar kitablarına baxırlar.

He likes ice-cream. - O, marojna xoşlayır.

He's eating an ice-cream.-  O, marojna yeyir.

İndiki zamanda olan fel he, she, it-də s/es şəkilçisi qəbul edir.

Qeyd. I, you, he, she, it, we, they + do = mən, sən, o, biz, onlar + edim, et, edirik,edirlər və.s

I work in a shop. My brother works in a bank. (olmaz: my brother work) - Mən mağazada işləyirəm. Mənim qardaşım bankda işləyir. 

Lucy lives in London . Her parents live in Scotland. -Lucy Londonda yaşayır. Onun valideynləri Şotlandiyada yaşayır. 

It rains a lot in winter. - Qışda çoxlu yağış yağır.

Qeyd. I, you, we, they + have,   he, she, it+has 

I like big cities. - Mən böyük şəhərləri sevirəm.

Your English is good. You speak very well. - İngilis dilin yaxşıdır. Sən çox yaxşı danışırsan.

Tim works very hard. He starts at 7: 30 and finishes at 8 oclock in the evening. - Tim çox işləyir. O 7:30 da başlayır, 8 də bitirir.

The earth goes round the sun. - Dünya günəş ətrafında fırlanır.

We do a lot of diferent things in our free time. - Biz boş vaxtlarda çoxlu fərqli şeylər edirik.

It costs a lot of money to build a hospital. - Bir xəstəxana inşa etmək baha başa gəlir. 

always, never, often, usually, sometimes + present simple

Sue always gets to work early. - Sue hər zaman işə tezdən gedir. 

I never eat breakfast. - Mən heç vaxt səhər yeməyi yemirəm,

We often go away at weekends. Biz həftə sonları tez-tez çıxıb gedirik.

Mark usually plays football on Sundays. - Mark adətən bazar günləri futbol oynayır.

I sometimes walk to work, but not very often. - Mən bəzən işə gedirəm(piyadə), ancaq tez-tez yox.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

UNIT 4- are you doing?(present continuous questions) izahı

 

am, is, are + I, he, she.it,we,you,they? = mən, sən, o, biz, siz, onlar edir?

Are you feeling Ok? Yes, I am fine, thanks. - Yaxşı hiss edirsən? Bəli, yaxşıyam, sağol.

Is it raining ? Yes, take an umbrella. - Yağış yağır? Bəli, çətir götür.

Why are you wearing a coat? It's not cold. - Niyə palto geyinirsən? Soyuq deyil.

What's Paul doing? He's reading the newspaper. - Paul nə edir? O, qəzet oxuyur.

What are the children doing? They're watching television. - Uşaqlar nə edir? Onlar, TV izləyir.

Look, there's Emily! Where's she going ? - Bax, Emili var. O, hara gedir?

Who are you waiting for? Are you waiting for Sue? - Kimi gözlüyürsən?/Kim üçün gözləyirsən? Sue üçün gözləyirsən?/ Sueni gözləyirsən?

is/are+ mübtəda+ing

Is he working today? - O, bu gün işləyir?

Is Paul working today? -  Paul bu gün işləyir?

Where are they going? - Onlar hara gedir?

Where are those people going ?- O, adamlar hara gedir?

Qısa forması

Are you going now?  Yes, I am. - İndi gedirsən? Bəli, gedirəm

Is Paul working today? Yes, he is. - Paul bu gün işləyir? Bəli, o işləyir.

Is it raining?  No, it isn't. Yağış yağır? Xeyir, yağmır.

Are you friends staying at a hotel?  No, they aren't. They staying with me - Sənin dostların oteldə qalır? Xeyir, onlar qalmır. Onlar mənimlə qalır.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

UNİT 3- I am doing(present continuous) izahı

İndiki davam edici zamanın düsturu 

am / is / are + doing / eating/  running / writing

I, you, he, she, it, we, you, they+am,is, are+doing = Mən, sən, o, biz, siz, onlar +edirlər

I'm working. I'm not watching TV. - Mən işləyirəm(hal-hazırda işləməyə davam edirəm) . Mən TV izləmirəm.

Maria is reading a newspaper. - Maria qəzet oxuyur. 

She isn't eating. - O, yemir(yemək).

The phone is ringing. - Telefon zəng çalır.

We're having dinner. - Biz nahar edirik.

You're not listening to me. - Sən mənə qulaq asmırsan(dinləmirsən).

The children are doing their homework. - Uşaqlar ev tapşırıqlarını edirlər.

Please be quite. I'm working. - Zəhmət olmasa sakit olun. Mən işləyirəm. 

Look, there's Sarah. She's wearing a brown coat. - Bax, Sara var. O, qəhvəyi palto geyinib. 

The weather is nice . It's not raining. - Hava qəşəngdir. Yağış yağmır. 

Where are the children? They're playing in the park. - Uşaqlar hardadır? Onlar parkda oynayırlar. 

We're having dinner now . Can I phone you later? - Biz indi nahar edirik. 

You can turn off the television. I'm not watching it. - Televizoru söndürə bilərsən. Mən izləmirəm.

Essential grammar in use elementary -Azərbaycan dilində

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

UNİT 2- am, is, are (question-sual) izahı

 

Am I late?   No, you're came on time - Mən gecikmişəm? Xeyir, sən vaxtında gəlmisən

Are you tires? Yes, I am - Siz yorğunsunuz? Bəli, mən yorğunam

Is your mother at home?  No, she's out- Sənin anan evdədir? Xeyir, o çöldədir(çıxıb).

Are you parents at home?  No, they're out - Sənin valideynlərin evdədir? Xeyir, onlar çöldədir.

Is it cold in your room?  Yes, a little - Sənin otağın soyuqdur? Bəli, biraz

Your shoes are nice. Are they new? - Sənin ayaqqabıların qəşəngdir. Onlar təzədir?

Where? - harada, What?- Nə, Who?- kim, How?- necə, Why? - niyə

Where is your mother? Is she at home? - Sənin anan haadadır? O evdədir.

Where are you from? Canada - Sən hardansan? Kanada

What colour is your car? It's red - Sənin maşının nə rəngdir? O qırmızıdır.

How old is Joe? He's 24 -  Joe neçə yaşındadır? O 24 yaşındadır

How are your parents? Are they well?- Sənin valideynlərin necədir? Onlar yaxşıdırlar?

These postcards are nice. How much are they?- Bu postkartlar yaxşıdır.  Bunlar neçəyədir?

This hostel isn't very good. Why is it so expensive?- Bu yataqxana çox bahadır. Niyə belə bahadır?

Qısaltmalar.

What's=what is,  who's= who is, how's= how is, where's=where is

What's the time? - Saat neçədir?

Where's Lucy? - Lucy hadadır?

Who's that man? - O, kişi kimdir?

How's your father?- Sənin atan necədir?

Sual və inkarın qısatması.

Are you hungry? No, I am not, but I'm thirsty - Siz acsınız? Xeyir, mən ac deyiləm, ancaq mən susuzam.

Is your friend English? Yes, he is - Sənin dostun İngilisdir?  Bəli,  o ingilisdir. 

Are these your keys? -Yes,  they are - Bunlar sizin açarlarıdr? Bəli, onlardır.

That's my seat.  No, it isn't - O mənim oturacağımdır. Xeyir, o deyil.

 Are you tired?  Yes, I am - Sən yorğunsan? Bəli, yorğunam

 

Essential grammar in use elementary -Azərbaycan dilində

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

UNİT 1- am, is, are izahı

My name is Lisa. - Mənim adım Lisadır.

I’m 22. - Mənim 22 yaşım var.

I’m not married. – Mən evli deyiləm. 

I’m American. I’m from Chicago. – Mən Amerikanam. Mən Çikaqodanam.

I’m a student. – Mən tələbəyəm.

My favourite colour is blue. – Mənim sevimli rəngim mavidir.

My favourite sports are football and swimming.- Mənim sevimli idmanım futbol və üzgüçülükdür.

My father is a doctor and my mother is a journalist. – Mənim atam həkimdir və mənim anam jurnalistdir.

I’m interested in art. – Mən sənətlə marağlanıram.

positive- təsdiq, negative -inkar

I’m cold. Can you close the window, please? – Mənə soyuqdur(mən soyuqam). Pəncərəni bağlaya bilərsiniz, zəhmət olmasa?.

I’m 32 years old. My sister is 29.- Mənim 32 yaşım var(mən otuz ikiyəm).  Mənim bacımın 29 yaşı var(mənim bacım 29-dur)

My brother is very tall. He’s a policeman.- Mənim qardaşım çox hündürdür. O polisdir.

John is afraid of dogs.- John itlərdən qorxur.

It’s ten o'clock. You’re late again.- Saat 10-dur. Sən yenə gecikdin.

Ann and I are good friends. – Ann və mən yaxşı dostlarıq.

Your keys are on the table.- Sizin açarınız stulun üstündədir.

 

I’m tired but I’m not hungry.- Mən yorulmuşam, lakin mən ac deyiləm

Tom isn’t interested in politics. He’s interested in music.- Tom siyasətlə marağlanmır. O musiqilə marağlanır.

Jane isn’t at home at the moment. She’s at work. – Jane hazırda evdə deyil. O işdədir.

Those people aren’t English. They’re Australian. Bu insanlar ingilis deyil. Onlar Avstraliyalıdır.

lt’s sunny today but it isn’t warm. Bu gün günəşdir, lakin isti deyil.

Thank you . That's very kind of you.- Çox sağol. Çox mehribansınız.

Look! There's Chris. Bax! Chris var

Here's your key.   'Thank you. -  Sizin açarınız oradadır.

Essential grammar in use elementary -Azərbaycan dilində

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

Elektrik sahəsinin qüvvəsi

 İçərisində yerləşdirilmiş elektrik yüklərinə müəyyən mexaniki qüvvə ilə təsir göstərən fəzaya elektrik sahəsi deyilir. Elektrik sahəsinin hər bir nöqtəsində, oraya yerləşdiriləcək vahid müsbət elektrik miqdarına təsir edən mexaniki bir qüvvə vardır. Elektrik sahəsini əmələ gətirən səbəb–elektrik miqdarıdır. Əgər elektrik yükü müşahidəçiyə nəzərən hərəkətsiz olursa, onun öz ətrafında əmələ gətirdiyi elektrik sahəsi elektrostatik sahə adlanır. Elektrik sahəsini öyrənmək üçün əsas əlamət, onun hasil etdiyi mexaniki qüvvəni öyrənməkdir. Həmin mexaniki qüvvənin qiyməti, həmin sahə içərisinə gətirilmiş elektrik yükünün qiymətindən asılıdır. Sahənin istiqaməti isə müsbət elektrik yükünə təsir edən elektrik qüvvəsinin istiqaməti kimi qəbul olunur. Elektrik sahəsində alınan mexaniki qüvvələr müxtəlif mühitlərdə müxtəlif qiymətdə olur. Keçirici mühitdə əmələ gətirilən elektrik sahəsi elektrik cərəyanı əmələ gətirir. Əgər elektrik sahəsi keçiriciliyi olmayan, və ya dielektrik mühitdə yaradılırsa, o zaman burada elektrik yüklərinin ancaq ani və sonsuz kiçik yerdəyişmə hadisəsi olacaqdır. Beləliklə, dielektrik mühitdə elektrik sahəsi əmələ gəlməsi, o mühitdə müəyyən deformasiyanın yaranması, və ya gərgin vəziyyət alınması ilə nəticələnəcəkdir. Elektrik sahəsi yaratmaq, elektrik yükünün ayrılmaz bir xassəsidir. Elektrik sahəsi istər fəzada, istərsə də dielektrik mühitdə birdən-birə deyil, müəyyən zaman içərisində və müəyyən qədər enerjinin toplanması hesabına əmələ gəlir. Elektrik sahəsini kəmiyyət tərəfdən öyrənmək üçün ən əvvəl bir nöqtəyə toplanmış elektrik yükünün yaratdığı sahəni araşdıraq. Tutaq ki, Q və q yükləri ayrı-ayrı nöqtələrdə yerləşmiş elektrik yükləridir (şəkil 1.3).

Belə iki yük arabirləşdirən xətt üzrə yönəldilmiş qarşılıqlı təsir qüvvəsi əmələ gəlir. Bu qüvvənin qiyməti elektrostatikanın əsasını təşkil edən Kulon qanunu vasitəsilə təyin olunur. Həmin qanuna əsasən, yuxarıda göstərilən elektrik yükləri arasındakı qarşılıqlı təsir qüvvəsi aşağıdakı kimi təyin edilir:

Burada r - yüklər arasındakı qısa məsafə; 𝑟𝑜 - yüklər arasındakı məsafənin vahid vektoru; K - vahidlər sistemindən və mühitin fiziki xassələrindən asılı olan əmsaldır. Hər iki elektrik yükünə eyni qiymətdə təsir edən F qüvvəsi yüklərin işarələrindən asılı olaraq, cəzbetmə, və ya dəfetmə qüvvəsi ola bilər. Burada bir yükün o birisinə təsirini müəyyən etmək üçün yüklərdən birini vahid qəbul etmək lazımdır; yəni q = 1. Bu halda alınan qarşılıqlı təsir qüvvəsini E ilə işarə edib aşağıdakı şəkildə alırıq:

Bu ifadə Q elektrik miqdarının vahid elektrik miqdarına etdiyi təsirini həm qiymət və həm də istiqamətcə göstərən bir tənlikdir. Bu kəmiyyətə elektrik sahə qüvvəsi deyilir. Demək, sahə qüvvəsi elektrik sahəsinin vahid elektrik yükünə etdiyi təsirə bərabər bir qüvvədir:

Qeyd etmək lazımdır ki, Kulon qanunundakı K proporsionallıq əmsalı bir tərəfdən mühitin dielektrik keçiliyini, digər tərəfdən isə vahidlər sistemini xarakterizə etməlidir. Buna görə, səmərələşdirilmiş praktiki vahidlər sisteminin 4𝜋 vuruğunu nəzərə almaq şərtilə K əmsalının boşluq üçün qiymətini alırıq:

Dielektrik əmsalı elektrik sahəsi əmələ gələn mühitin, elektrik yüklərinin qarşılıqlı təsiri baxımından fiziki xassələrini təyin edən bir kəmiyyətdir. Elektrik sahəsi boşluqda da əmələ gələ bildiyi üçün boşluğun da öz dielektrik əmsalı olmalıdır. Boşluq üçün həmin əmsal 𝜀0 ilə işarə olunur və Kulon qanunu ifadəsindən aşağıdakı kimi təyin edilir:

alınır.

Vakuumdan fərqli olan hər hansı başqa dielektrik mühitdə əmələ gələn mexaniki qüvvələr boşluğa nəzərən, zəif olduğu üçün hər hansı dielektrik mühitin əmsalı, boşluğun əmsalından bir qədər fərqli olacaqdır. Buna görə, hər hansı dielektrik mühitin dielektrik əmsalın, boşluğun dielektrik əmsalına olan nisbəti 𝜀𝑟=𝜀 /𝜀0 mücərrəd bir ədəd verir. Bu kəmiyyətə nisbi dielektrik əmsalı deyilir. Əgər (1.12) ifadəsinin hər tərəfini 𝜀0 vursaq, o zaman:

alırıq ki, bu da r radiusu ilə çəkilmiş bir kürəvi səth üzərində paylanmış elektrikin səthi sıxlığına bərabərdir. Elektrik miqdarının səthi sıxlığı, ümumiyyətlə:

şəkildə təyin edilir. Çox vaxt elektrik sahəsini xarakterizə etmək üçün sahə qüvvəsi əvəzinə, qiyməti həmin sıxlığa bərabər olan xüsusi bir vektordan istifadə olunur. O zaman bu kəmiyyət D ilə işarələnir, E vektoru ilə bir istiqamətdə nəzərə alınır və elektrik induksiyası, yaxud da yerdəyişmə adlanır. İnduksiya vektorunun boşluq üçün ifadəsi:

ilə təyin olunur. Elektrik sahələrinin araşdırılmasında, induksiya vekto-rundan istifadə etmək daha əlverişlidir.

Elektrik induksiyası elektrik sahələrinin tənliklərini ümumiləşdirməyə, daha doğrusu, onların mühitdən asılı olmamasına imkan yaradan bir anlayışdır. 

(1.16) tənliyindən göründüyü kimi müəyyən sahənin elektrik induksiyası həm boşluq, həm də hər hansı dielektrik mühit üçün eyni qiymət və istiqamətdə olacaqdır. Ümumiyyətlə, bütün sahələri əyani olaraq təsəvvür etmək üçün onları bir sıra xəyali xətlər və səthlərdən ibarət kimi göstərmək lazım gəlir. Elektrik sahəsini də bu şəkildə göstərmək üçün onu xarakterizə edən sahə qüvvəsi və induksiya vektorları ilə eyni istiqamətdə olan və onların həmin istiqamətdəki tətbiq nöqtələrinin birləşdirilməsində alınan bir sıra xətlər təsəvvür etmək lazımdır. Bu xətlər sahəni həm kəmiyyət, həm də keyfiyyətcə xarakterizə etməlidir. Bunlardan birincilərinə qüvvə xətləri, ikincilərinə isə induksiya xətləri deyilir. Qüvvə xətlərinin, eləcə də induksiya xətlərinin sıxlığı, şərti olaraq onların istiqamətinə normal olan vahid səthdən keçən xətlərin sayına bərabər olur və bu qiymət şərti olaraq sahə qüvvəsinə, və ya induksiyaya bərabər qəbul olunur. Buna görə də, elektrik sahəsini ya qüvvə xətləri, ya da induksiya xətləri vasitəsilə tamamilə xarakterizə etmək mümkündür. Buna görə də, sahələrin araşdırılmasında birinci növbədə onların qüvvə, yaxud induksiya xətlərinin istiqamət və sıxlığını müəyyən etmək lazımdır. Misal üçün, nöqtəyə toplanmış yüklərdən yaranan elektrik sahəsi bir mərkəzdən yayılan qüvvə xətlərindən (radius istiqamətli) ibarət düşünüldüyü üçün belə sahəyə çox vaxt radial sahə deyilir.

Müstəvi üzərində müntəzəm paylanmış elektrik yükündən əmələ gələn sahə isə həmin müstəviyə perpendikulyar olan və bir-birinə paralel gedən qüvvə xətlərindən ibarət olduğu üçün bu sahəyə bircinsli sahə adı verilir.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

Elektrik yükü və elektrik sahəsi

 Elektrik hadisələri  haqqında  ilk   məlumat,  təxminən 2 min il bundan qabaq meydana çıxmışdır. O  zamanlar, mahiyyəti tamamilə məlum olmayan elektriki, ancaq bəzi cisimləri bir-birinə sürtmək yolu ilə əldə edirdilər. Qədim zamanlar şüşəni və sumalanı mahud və dəriyə sürtməklə həmin cisimləri elektrikləşdirmək  mümkün olmuşdur. Lakin sonralar alimlərin çalışması nəticəsində bu elektrikləşdirmə hadisəsi  ətraflı öyrənilmiş  və elektrikin bütün xassələri aşkara çıxarılmışdır.

                                  

Daha sonralar sürtünmə nəticəsində əldə edilən elektrikin iki cins olduğu və bundan əlavə, onların bir-birinə görə əks işarəyə malik olduqları isbat edilmişdir. Rusiyada elektrik yükləri və elektrik təbiətli hadisələr xüsusunda      aparılan      birinci elmi-tədqiqat işləri M.V. Lomonosov və onun əməkdaşları olan F. Epinys ilə Q.V.Rixmana aiddir. Elektriklənmiş cisimlər, və ya elektrik yükləri arasında qarşılıqlı cəzbetmə, yaxud itələmə  qüvvələri əmələ gəlir. Eyni qütblü yüklər bir-birini itələyir, müxtəlif yüklülər isə cəlb edir.  Elektrik yükləri elektrik sahəsinin, hərəkətli yüklər isə maqnit sahəsinin əsasını təşkil edir.

Elektromaqnetik dalğalar elektromaqnetik sahənin həyəcanlanmasıdır və yarandıqdan sonra yük daşıyıcılarından asılı olmayaraq hərəkət edə bilir. Bu qüvvələrin mövcudluğu çoxdan məlumdur. Lakin bunların qiymətini birinci olaraq, 1785-ci ildə fransız alimi Kulon təyin etmışdir. Elektrik yüklərinin nisbətən uzaq məsafədən bir-birinə təsir etməsi onlardan hər birinin ətrafında elektrik sahəsinin əmələ gəlməsini isbat edir. Doğrudan da, elektrik yükləri ətrafındakı mühitlərdə onların cismindən və ölçülərindən asılı olmayaraq, mexaniki qüvvələr sahəsi əmələ gəlir. Bu qüvvələr ancaq həmin mühitlər içərisində daxil edilən başqa elektrik yüklərinə təsir etdikləri üçün əmələ gələn belə sahəyə elektrik sahəsi adı verilmişdir. Elektrik sahəsi, elektrik yükünün ayrılmaz bir hissəsi olub, onu hər tərəfdən əhatə edir və həmişə onunla vəhdət təşkil edir. Buna görə də, elektrik sahəsi maddənin hərəkət şəkillərindən biri kimi qəbul olunmuşdur. Elektrik sahəsi bütün elektrik yüklərinin ətrafında əmələ gəlir, yüklərin ən kiçik və ən birinci nümunəsi elektron və proton olduğu üçün elektrik sahəsinin də ən birinci nümunəsi elektron və proton ətrafında əmələ gələn elementar sahələrdir. Elektrik hadisələrinin ən ibtidai şəkli yun parçaya sürtülmüş kəhrəbanın kiçicik cisimləri cəzb etməsi hələ Qədim Yunanıstanda məlum imiş. Buna görədir ki, “elektrik” istilahının, yunanca kəhrəba mənasını verən ―elektron” sözündən götürüldüyünü qəbul etmək lazım gəlir. Məlum olduğu kimi, birinci dəfə cisimlərin elektrik -ləşdirilməsi, onların bir-birinə sürtülməsi nəticəsində əldə edilmişdir. Sürtülmə nəticəsində hasil edilən elektrikə triboelektrik adı verilmişdir. Əvvəllər elektrik hadisələri olduqca zəif sürətlə öyrənilirdi. XVI əsrin axırlarında Cilbert triboelektrik hadisəsilə məşğul olaraq, bütün cisimləri iki qrupa bölmüşdür: 1. Sürtülmə yolu ilə elektriklənən cisimlər 2. Sürtülmə yolu ilə elektriklənməyən cisimlər. Birinci qrupa, hazırda dielektrik adı verdiyimiz şüşə, mərmər, kəhrəba, qətran, ipək və s. kimi cisimlər daxil olduğu halda, ikinci qrupu təşkil edənlər, əsasən, metallar olmuşdur. Bundan bir əsr sonra Düfey, triboelektrik hadisəsi ilə daha əsaslı surətdə məşğul olmuş və triboelektrikin bir sıra mühüm xassələrini kəşf etmişdir. Bunlardan başlıcası, sürtülən cisimlərin hər ikisində eyni miqdarda, ancaq əks işarəli elektrik əmələ gəlməsidir. Elektrikləşmə cisimlərin ancaq sürtülən yerlərində əmələ gəlir və həmin cisimlərin, cisimdən asılı olaraq, ya onların ancaq sürtülən yerində qalır, ya da ətrafa yayılıb neytrallaşır. Düfey bu elektriklərdən birinə, onların hansı cisimlərdə əmələ gəlməsindən asılı olaraq, ―şüşə elektriki”, ikincisinə isə “qətran elektriki” adı verilmişdir. Həmin elektriklər arasında əmələ gələn qarşılıqlı təsir Düfey tərəfindən aşağıdakı şəkildə ifadə edilmişdir. Eyni adlı elektriklə yüklənmiş cisimlər arasında qarşılıqlı dəfetmə, müxtəlif adlı elektriklərlə yüklənmiş cisimlər arasında isə cəzbetmə qüvvələri əmələ gəlir. XVIII əsrdə Franklin, özündən qabaq görülən işləri yekunlaşdıraraq, şüşə elektrikinə ―müsbət”, qətran elektrikinə isə “mənfi” elektriklər adını vermişdir. Elektrik hadisələri üzərində M.V.Lomonosov və Q.V.Rixmanın apardığı tədqiqat, mahiyyət etibarilə ən dəyərlidir. Bu alimlər hava hissəciklərinin müxtəlif atmosfer cərəyanları zamanı bir-birinə sürtünməsi nəticəsində elektriklənməsini və buradan da ildırım hadisəsinin elektrik təbiətli olmasını isbat etmişlər. Həmin bu dövrdə, cisimlərin elektriklənmə dərəcəsi, daha doğrusu, əmələ gələn elektrikin miqdarı haqqında müəyyən fikirlər oyanmış və elektrik bəhsinə ―elektrik yükü‖ və ―elektrik miqdarı‖ kimi anlayışlar daxil edilmişdi. XVIII əsrdə Peterburq Elmlər Akademiyasının üzvü F.U.Epinus, elektriki maye kimi təsəvvür edərək, ―elektrik maye” nəzəriyyəsini təklif etmişdir. Həmin nəzəriyyəyə əsasən elektrik mayenin kiçicik elektrik hissəciklərindən təşkil olunduğu fərz edilir ki, bunlara da ayrılıqda elektrik yükü, bunların müəyyən toplusuna isə elektrik miqdarı deyilmişdir. Sonralar bu anlayışlar daha da təkmilləşdirilmiş və ən nəhayət, atom və elektron anlayışlarına qədər gəlib çatmışdır. Elektrik hadisələrinin kəmiyyətcə öyrənilməsində birinci ciddi addım Kulon tərəfindən atılmış və elektrik yükləri arasında əmələ gələn cəzbetmə, və ya dəfetmə qüvvələrinin qiyməti təyin edilmişdir (1785-ci ildə). Kulon qanununa görə: Yüklər arasında yaranan qarşılıqlı təsir qüvvəsi həmin yüklərin vurma hasili ilə düz, onlar arasındakı məsafə kvadratı ilə tərs mütənasibdir. Elektrik yüklərinin qarşılıqlı təsiri ilə məşğul olan akademik Epinus ―Elektrostatik induksiya” hadisəsini kəşf etmişdir. Bütün bu hadisələr elektrik yüklərinin uzaqdan təsir göstərmək xassəsinə malik olmasını isbat etmişdir. Bu təsirin mahiyyəti ancaq Faradey tərəfindən verilən “Elektrik sahəsi” nəzəriyyəsi vasitəsilə aydınlaşdırıl-mışdır. Bu nəzəriyyəyə görə, hər bir elektrik yükü, onu əhatə edən mühitdə gərgin bir fiziki vəziyyət törədir. Hər bir istiqamətdə yayılan həmin gərgin vəziyyət elektrik yükünün ayrılmaz bir xassəsi olub, mühitdə başqa elektrik yüklərinin olub-olmamasından asılı deyildir. Hazırda elektrik sahəsi anlayışı altında elə bir fəza düşünülür ki, onun hər hansı bir nöqtəsində müəyyən qiymət və istiqamətə malik olan bir qüvvə təsir etsin. Bundan əlavə, elektrik sahəsi, onun əmələ gəldiyi fəzada paylanmış halda olan müəyyən enerjiyə də malikdir. Bir elektrik yükünün ikincisinə etdiyi təsir, həmin bu elektrik sahəsi vasitəsilə və həmin sahənin enerjisi hesabına əmələ gəlir. Faradeyin elektrik sahəsi haqqındakı elmi fikirləri tez bir zamanda genişləndirilərək daha da dərinləşdirilmişdir. Faradeyin sahə nəzəriyyəsini Maksvell riyazi şəkildə işləyərək genişləndirmiş və “elektromaqnit sahəsi nəzəriyyəsi” adı altında elan etmişdir. Lens bu nəzəriyyəni enerjinin itməməsi qanunu ilə birləşdirərək ona daha geniş bir məna vermiş və “Elektromaqnit induksiyası qanunu” adı altında nəşr etdirmişdir. Elektromaqnit hadisələri haqqında qərarlaşdırdığımız müasir təsəvvürümüzün əsasını təşkil edən bu nəzəriyyələr az zaman sonra H.Herts, P.N.Lebedev və A.S.Popov tərəfindən təcrübələr vasitəsilə isbat edilmişdir. Elektromaqnit dalğasının varlığını 1887-ci ildə Herts, həmin dalğalardan istifadə olunması yolunu isə 1895-ci ildə A.S.Popov açmışdır. Elektromaqnit sahəsi nəzəriyyəsinin sürətli inkişafı, atom və molekullar haqqındakı təsəvvürümüzün daha da dərinləşməsinə imkan yaratmış və az zaman sonra Lorens tərəfindən “elektron nəzəriyyəsinin” təklif edilməsinə səbəb olmuşdur. Elektron nəzəriyyəsinin əsasını, bütün maddələrin atomlarının, elementar elektrik hissəciklərinin mürəkkəb kombinasiyasından ibarət olması prinsipi təşkil edir. Bu nəzəriyyə, özündən qabaq gəlmiş başqa nəzəriyyələrdən onunla fərqlənir ki, burada atom quruluşunu təşkil edən mikro hissəciklər arasındakı qarşılıqlı rabitə, mikroskopik ölçüdə olan elektromaqnit sahəsi tərəfindən mühafizə olunur. Məlumdur ki, müxtəlif kimyəvi elementləri təşkil edən atomlar və elecə də, müxtəlif kimyəvi birləşmələri yaradan molekullar müsbət və mənfi elektrik yüklərindən ibarətdir. Atomun kütləsi, başlıca olaraq, müsbət elektrik hissəcikləri və neytronlardan təşkil olunmuş ―atom nüvəsilə‖ əlaqədardır. Nüvədə olan artıq müsbət elektrik yükü, həmin maddənin Mendeleyevin, elementlərin dövri sistemindəki yerini təyin edir. Atom nüvəsi ətrafında qapalı orbitlərlə hərəkət edən elektronlar isə atom quruluşunun ən kiçik hissəciyi olub, mənfi yükə malikdir. Elektronun yükü 1,59∙10−19 Kulona, kütləsi isə 0,9 ∙10−27 qrama bərabərdir. Bir atomun tərkibində olan və onun nüvəsi ətrafında fırlanan elektronların sayı həmin maddənin, Mendeleyevin dövri sistemindəki sıra nömrəsinə bərabərdir. Atomun neytral vəziyyətində onun nüvəsinin-müsbət, elektronlarının isə mənfi yüklərinin qiymətləri bərabərdir, buna görə də mücərrəd atomun xarici elektrik təsiri olmur. Hər hansı bir səbəbə görə elektrik neytrallığı pozulmuş atoma ion adı verilir. Elektron nəzəriyyəsinin əsas üstünlüyü onun cisimlərin elektrik xassələrini, onların tərkibində olan elementar hissəciklərin hərəkətlərindən, qarşılıqlı vəziyyətlərindən və qarşılıqlı təsirlərindən asılı olaraq, izah etmək də olmuşdur. Buna görə də, elektron nəzəriyyəsinin vəzifələrini aşağıdakı kimi üç yerə bölmək olar;

1. Elektrik hissəcikləri arasında əmələ gələn mikroskopik elektromaqnit sahəsi əsasında elementar hissəciklərin yükləri və aralarındakı qarşılıqlı qüvvələrin öyrənilməsi;

2. Müxtəlif cisimlərdə, onların aqreqat vəziyyətlərindən asılı olaraq, elementar hissəciklərin və yüklərin qarşılıqlı vəziyyətlərinin və bununla əlaqədar olaraq, cisimlərin quruluşunun öyrənilməsi;

3. Mikroyüklərdən və mikrosahələrdən, böyük ölçülü elektrik yüklərinə və makrosahələrə keçmək qaydalarının öyrənilməsi. Elektrotexnika üçün böyük əhəmiyyəti olan hissələr, yuxarıda göstərilənlərin ikincisi və üçüncüsüdür.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

Vakuumlu və qazboşalmalı fotoelektron cihazları

Vakuumlu və qazboşalmalı (ion) fotoelektron cihazlarının işi xarici fotoeffekt hadisəsinə əsaslanır. Bu cihazlar elektromaqnit şüalanmasının enerjisini elektrik siqnalına çevirirlər.

Bu cihazlar sənaye elektronikası sxemlərində insanın görmə funksiyasını yerinə yetirən elementlər kimi, televiziyada, fototeleqrafda, siqnalizasiya qurğularında, rabitədə, elektron avtomatika sxemlərində istifadə olunur.

Bu cihazlara çox vaxt fotoelementlər də deyilir. Bu cihazların əsas nümayəndələri vakuumlu və qazboşalmalı fotoelementlər və fotoçoxaldıcılardır. Konstruktiv cəhətcə fotoelementlər iki elektroda-fotokatoda və anoda malik olurlar (şəkil 11.18a). Elektrodlar şüşə balonda yerləşdirilir. Vakuumlu fotoelementlərin balonunda 10'4-10'5 Pa həddində

272 --------------------------------------------------------------------------------------------

vakuum yaradılır, qazboşalmalı

foto-elementlərin

balonu isə 10-100 Pa təzyiqində

arqonla doldurulur.

Hər iki tip cihazlarda istifadə

olunan fotokatodlar

eyni olduğundan onların

spektral xarakteristikaları

eyni olur (şəkil 11.19).

Fotokatod balonun daxili

səthinə çəkilmiş nazik

Şəkil 11.18. Fotoelementin quruluşu

(a) və dövrəyə qoşulma

sxemi (b)

işığa həssas olan qatdan ibarətdir. Adətən gümüş-oksigensezium,

sürmə-sezium və çoxqələvili fotokatodlar istifadə

olunur. Spektrin ultrabənövşəyi hissəsində işləyən cihazlarda

sürmə-kalium fotokatodları işlədilir. Anod nikeldən məftil

həlqə, ilgək və ya nazik tor şəklində düzəldilir və işıq

selinin fotokatodun üzərinə düşməsinə mane olmur.

Şəkil 11.19 Elektrovakuumlu (a,ç,c) və qazboşalmalı

(b,d,c) fotoelementlərin işıq (a,b), volt-amper (ç,d)

və spektral (c) xarakteristikaları

Fotoelementə xarici gərginlik veriləndə və fotokatodun

üzərinə işıq seli düşəndə fotokatod elektronları emissiya

edir və cihazın dövrəsindən fotocərəyan axır (şəkil 11.196).

273

Bu cərəyan qiyməti işıq selinə mütənasib our: Jf= КФ (K- fotoelementin inteqral həssaslığıdır). Bu cərəyanın nəticəsində çıxış gərginliyi də dəyişir: Uçıx=Jo Ry=KORy.

Bu ifadədən görünür ki, işıq selini dəyişməklə çıxış gərginliyini idarə etmək olar.

Qazboşalmalı fotoelementlərdə təsirsiz qazm balona doldurulması həssaslığı vakuumlu cihaza nisbətən bir neçə dəfə artırır. Bu artım cihazda qaranlıq boşalmanın yaranması ilə əlaqədardır. Boşalma nəticəsində əmələ gəç> ikinci elektronlar cərəyanı artırır. Bu hadisə qazla gücləndirmə adlanır və qazla gücləndirmə əmsalı ilə xarakterizə edilir: Kq=Jq / Jv. Burada Jq - qazboşalmalı fotoelementin, Jv- vakuumlu fotoelementin fotocərəyanıdır .

Elektravakuumlu fotoelementlərin gücləndirmə əmsalı 6-10 həddində olur.

Elektrovakuumlu və qazboşalmalı fotoelementlərin əsas xarakteristikaları şəkil 11.19-də göstərilmişdir. Göründüyü kimi işıq xarakteristikaları xətti xarakter daşıyırlar. Volt-amper xarakteristikalarından görünür ki, vakuumlu elementlərdə fotocərəyan çox tez doyma qiymətini alır, çünki katoddan çıxan bütün elektronlar anoda çatmış olur. İon cihazlarında isə doyma halı müşahidə olunmur, çünki anod gərginliyi artdıqca qaz ionlaşır. Gərginlik yandırma gərginliyinə çatanda müstəqil qaz boşalması baş verir və foto- element sıradan çıxır.

Vakuumlu fotoelementlər iti sürətli cihazlardır, onların tezlik xarakteristikalarının işçi sahəsi 108-109 hs həddini əhatə edir. Bu cihazlar 50-90° C temperaturda işləyə bilir. Temperatur yüksəldikcə termoelektron emissiyası nəticəsində əlavə cərəyan əmələ gəlir. Vakuumlu elementlərin iş müddəti 1000 saata yaxın olur.

Qazboşalmalı cihazlar ionsuzlaşma hadisəsinin mövcudluğu ilə əlaqədar müəyyən ətalətə malik olur. İşıq selinin modulyasiya tezliyinin 10 khs qiymətlərində bunların

274 --------------------------------------------------------------------------------------------

həssaslığı kəskin azalır. Bu cihazların digər mənfi cəhəti fotokatodun tez " yorulması " və iş müddətinin az (700 saat) olmasıdır. Bu katodun müsbət ionlarla bombardman edilməsi ilə əlaqədardır.

Vakuumlu və qazboşalmalı fotoelementlərin əsas parametrləri aşağdakılardır:

1)

inteqral həssaslıq -1 İm işıq selinin yaratdığı cərəyan (vakuumlu cihazlarda 20-90 mkA/lm : qazboşalmalı cihazlarda (150-200 mkA/lm);

2)

spektral həssaslıq - fotoelementin müəyyən dalğa uzunluqlu (monoxromatik) işıq selinə həssaslığı;

3)

qaranlıq cərəyanı - işıq seli olmayan halda dövrədən axan cərəyan (bu cərəyan iki hissədə ibarətdir: katodun ter- moelektron emissiyasından alman termocərəyan və balonun şüşəsinin və altının həcmi və səthi keçiriliciyi hesabına əmələ gələn sızma cərəyanı).

Cihazlar fotorele və fotoölçmə rejimində işləyirlər. Fotorele rejimində cihaz iki dayanıqlı vəziyyətə: qoşulmuş (işıq olanda) və açılmış (işıq olmayanda) malik olur. Fotoölçmə rejimində cihazın cərəyanı işıq selinin dəyişməsi nəticəsində dəyişir. İş rejimini xarakteristikalar əsasında seçirlər.

Fotoelektron çoxaldıcıları elektrovakuumlu cihazlara aiddir və onlarda fotoelektron emissiyasının cərəyanı ikinci elektron emissiyası cərəyanı hesabına artırılır.

Birkaskadlı cihazlar üç elektroda - fotokatoda, yüksək ikinci elektron emissiyası əmsalına malik olan dinoda və elektronlar üçün "şəffaf' olan anoda malikdirlər (şəkil 11.20q) ). Dinoda anoda nisbətən daha az müsbət potensial verilir. Fotokatodlardan çıxan ilkin elektronların bir hissəsi anoda çatıb onun dövrəsində ilkin cərəyan yaradır. Onların digər hissəsi anoddan keçib dinoda dəyir və onun səthindən ikinci elektronları vurub çıxarır. Bunun nəticəsində cərəyanın qiyməti çoxalır. Dinod dövrəsindəki cərəyan katodun

-------------------------------------------------------------------------------------------- 275

cərəyandan çox ola bilər: Jg =тЈк (т-ікіпсі elektron emissiyası

əmsalıdır).

Çoxkaskadlı çoxaldıcılarm 10-15 dinodu olur. Onlarda

1-ci dinoddan çıxan ikinci elektronlar daha yüksək potensiala

malik olan 2-ci dinodu, 2-ci dinoddan çıxan ikinci

elektronlar 3-nü və s. bombardman edirlər (şəkil 11.20£>).

Dinodlarm sayı n olarsa yük cərəyanı Jj= a "Јк olur.

Nəzəri cəhətdən belə cihazlarda fotoelementin həssaslığını

milyonlarla artırmaq olar. Lakin praktiki olaraq ikinci elektron

selinin hamısını sonrakı dinoda istiqamətləndirmək

mümkün olmadığından 100 minlərlə 10 milyon arasında

gücləndirmə əldə edilir. Çoxkaskadlı fotoçoxaldıcmm dövrəyə

qoşulma sxemi şəkil 11,20c-də göstərilmişdir.

Belə cihazların göməyilə 10'9 -İm həddində işıq sellərini

ölçmək mümkündür. Bundan kiçik işıq sellərinin ölçülŞəkil

11.20. Birkaskadlı (a) və çoxkaskadlı (Л) fotoelektron

çoxaldıcısmm quruluşu və çoxkaskadlı cihazın

dövrəyə qoşulma sxemi (c)

məsi katodun termoelektron emissiyası və dinodun avtoelektron

emissiyasından yaranan qaranlıq cərəyanının fluktuasiyası

(dəyişməsi) səbəbindən mümkün olmur.

276

Bu cihazların volt-amper və spektral xarakteristikaları vakuumlu fotoelementlərin xarakteristikalarına uyğundur. Tezlik xarakteristikası vakuumlu fotoelementə nisbətən daha pisdir, çünki 1000 Mhs-dən yüksək tezliklərdə elektronların katod- dan anoda uçma vaxtı özünü göstərir.

Fotoçoxaldıcılarm müsbət cəhəti yüksək həssaslıq, mənfi cəhətləri isə konstruksiyanın mürəkkəbliyi, yüksək dəyəri və yüksək gərginlik mənbəyinin olmasıdır.

Cihazların əsas parametrləri: anod gərginliyi (200- 2300V), dinodlar arasındakı gərginlik (50-150V), inteqral həssaslıq (1-100 A/lm) və hüdud (hiss oluna bilən minimal işıq seli) həssaslığıdır.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

Vakuumlu közərdilən indikasiya elementləri

 

Bu cihazlar içərisində volfram spiral şəklində hazırlanmış təsvir elementləri yerləşmiş vakuumlu balondan ibarət olur (şəkil 11.17a). Közərdilən məftilin spiral şəkilli olması və onların birləşdirildiyi dayaqların arasındakı məsafənin kiçik olması qızdırılarkən məftillərin asılmasının qarşısını alır. Məftillər 1250°C-yə qədər qızdırıldığından onlar uzun müddət işləyə bilirlər. Təsvirin yaxşı alınması üçün cihazın altlığı qara rənglənir.

İndikasiya elementlərinə hər bir seqmentin çıxışı ilə ümumi çıxış arasında dəyişən, sabit və impuls xarakterli gərginlik verilir. Elementin qızması ani baş vermir, 0,2-0,25 saniyə həddində gecikmə (gərginlik tətbiq ediləndən parlaqlığın dayanıqlı vəziyyətindəkindən 80%-ə qədər olmasına sərf edilən vaxt) mövcud olur.

Volt-amper xarakteristikasından görünür ki, cərəyan (deməli, həm də parlaqlıq) gərginliyə mütənasib kəskin artır (şəkil 11.176).

ZZZZZZZZZZZZZZZ

Altlıq

Dayaq çubuğu

I ма 20

Э 18

16-

w-

12Ю

g

........................

O 1 2 3 4 5 Uk, V

a) b)

Şəkil 11.17 Vakuumlu közərdilən indikasiya elementinin quruluşu (a) və volt-amper xarakteristikası (b)

Bu elementlər nisbətən böyük cərəyanlarda (onlarla milliamper həddində) işləyirlər. Cihazın f.i.ə. kiçik olur,

-------------------------------------------------------------------------------------------- 271

çünki tətbiq edilən gücün çox hissəsi istilik keçiriciliyi və konveksiya hesabına itirilir. Nəzərə almaq lazımdır ki, soyuq məftilin müqaviməti kiçik olduğundan həyacanlanma siqnalı veriləndə ilk anda cərəyan iki dəfəyə qədər kəskin arta bilər.

İmpuls siqnalı ilə həyəcanlanma zamanı məftilin ani və orta temperaturu kəskin fərqlənə bilər və bu elementin iş müddətinə mənfi təsir göstərir. Ona görə impulslarm sıxlığının 12-dən çox olmaması məqsədəuyğun hesab edilir.

Bu elementlər parlaqlığına görə digər aktiv indikatorlardan üstündür. Bunların müsbət cəhəti həm də ondadır ki, müxtəlif işıq süzgəclərinin köməyilə cürbəcür rəngli təsvirlər almaq mümkün olur.

İmpuls şəkillli və dəyişən gərginliklə həyəcanlanma zamanı rezonans olmaması üçün 0-150 hs diapazonunda və 500 hs-dən yuxarı tezliklərdə işləmək məqsədəuyğundur.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg