POLYARLAŞMIŞ RELE

Polyarlaşmış rele idarəedici siqnalın işarəsindən asılı olaraq qəbuledicidən axan cərəyanın istiqamətini dəyişməyə imkan verir. Polyarlaşmış reledə lövbərə 2 maqnit seli təsir göstərir. Bunlardan birisi sabit maqni tərəfindən digəri isə idarəetmə dolağı tərəfindən yaradılır. İdarə etmə dolağından idarə cərəyanı axır. İdarə cərəyanının istiqaməti dəyişdikdə relenin lövbərinə təsir göstərənmqüvvənin istiqaməti dəyişdir.Sabit maqnitin yaratdığı maqnit seli polyarlaşdırıcı sel adlanır. Şəkil 3.15 də polyarlaşmış relenin eskizi və yükə birləşdirilməsi sxemi gətirilmişdir.

Şəkil. Polyarlaşmış relenin sxmi və onun yükə qoşulması.

Sabit maqnitin (6) yaratdığı maqnit seli (Ф) relenin nüvəsindən (1) iki istiqamətdə qapanır. Nüvənin sol hissəsində polyarlaşdırıcı maqnit seli Ф ilə idarə dolağının yaratdığı maqnit seli Фid eyni istiqamətə yönəlmişlər. Nüvənin sağ tərəfində isə maqnit selləri qarşı qarşıya yönəlmiş olduqlarından onlar bir birindən çıxılırlar. Nüvənin sol tərəfində maqnit selləri toplandığından bu hissədə lövbərə (5) təsir edən elektromaqnit qüvvə nisbətən böyük olur.Lövbər sol tərəfə dartılır , 2 və 3 kontaktları sol tərəfdə qapanırlar. Bu zaman yükdən cərəyan bütöv xətlə göstərildiyi istiqamətdə axır. İdarə etmə dolağında (7) cərəyanın istiqaməti dəyişdikdə, idarəetmə maqnit seli Фid -də öz istiqamətini dəyişir. Bu zaman nüvənin sol tərəfində Фid və Фm maqnit selləri çıxılır, sağ tərəfində isə toplanırlar. Bu halda lövbər nüvənin sağ tərəfinə dartılır, sağ tərəfdəki 3 və 2 kontaktları qapanırlar. Yükdən axan cərəyanın istiqaməti bundan əvvəlkinin əksinə olur(qırıq xətlərlə göstərilmişdir). Beləliklə relenin işləməsi üçün tələn olunan elektromaqnit qüvvəsi polyarlaşdırıcı elementin (sabit maqnitin) və idarə etmə dolağının yaratdığları maqnit sellərinin cəbri cəmindən asılı olur. İdarəetmə cərəyanının istiqamətindən asılı olaraq bu qüvvə öz istiqamətini dəyişir. Bundan asılı olaraq yükdən axan cərəyan da istiqamətini dəyişir. Polyarlaşdırılmış relelərin həssaslıqları yüksəkdir işləmə müddətləri kiçikdir. Onlar avtomatik idarəetmə sistemlərində reversləmə tələb edən qurğularda tətbiq olunurlar. Misal olaraq polyarlaşdırılmış relenin tətbiqi ilə sabit cərəyan mühərrikinin sürətinin tənzimlənməsi sxeminə baxaq(şəkil 3.16).

Şəkil.3.16. Sabit cərəyan mühərrikinin sürətinin tənzimi.

Sürətin tənzimi sarğılar sayı W1 və W2 olan təsirlənmə dolaqlarında cərəyanın dəyişdirilməsi hesabına əldə olunur. İdarə etmə gərginliyinin polyarlığından asılı olaraq K kontaktı ya W1 dolağının yada W2 dolağının dövrəsini qapayır. Bununla təsirlənmə maqni selinin həm istiqaməti həm də qiyməti dəyişdirilir; mühərrikin lövbərinin fırlanma istiqaməti və sürətin qiyməti dəyişir.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

GERMETİK KONTAKTLI RELE.GERKON

                 §GERMETİK KONTAKTLI (GERKON) RELE

Adi relelərin kontaktları açıq havada təsir göstərir . Onlar atmosferdə olan tozlarla, müxtəlif metalların buxarları ilə çirklənirlər, elektrik qövsü təsirindən korlanırlar, keçıncılikləri zaman keçdikcə pisləşir. Göstərilən amillərin təsirim aradan qaldırmaq məqsədilə kontaktlar germetik şüşə balon içərisində yerləşdirilirlər.

Germetik kontaktlı yaxud sadəcə olaraq gerkon relelər əsasən aralıq relesi kimi istifadə olunurlar. Relenin əsas elementi maqnit sahəsi vasitəsilə idarə olunan kontaktdır. Bu kontaktlar kənardan maqnit selinin təsiri nəticəsində öz vəziyyətini dəyişirlər: mexaniki bağlanırlar və açılırlar. Kontaktın elementləri kontakt funksiyasım yerinə yetirməklə yanaşı, eyni zamanda elektrik və maqnit dövrələrinin keçiriciləri rolunu oynayırlar. Gerkonlar bərk və maye halında olurlar. Bərk gerkonlar bərk maqnit materiallarından hazırlanır yaxsı kontakt yaranması üçün səthləri qızıl, gümüş, radium kimi metallarla örtülür.  

Maye (isladılmış) gerkonlarda civədən istifadə olunur. Gerkon relenin eskizi şəkil 3.14 -də gətirilmişdir.

Gerkon relelərdə əsasən dilşəkilli kontaktlardan istifadə olunur. Bu kontaktlar elastik maqnit materialindan hazırlanır. Kontaktların qapanması üçün balonun yaxınlğında maqnit sahəsi yaradılmalıdır. Bu məqsədlə sabit maqnitdən, cərəyanlı dolaqdan, yaxus cərəyanlı şindən istifadə olunur. Maqnit sahəsi yox olduqda kontaktlar elastiklik qüvvəsi təsirindən aralanırlar. Maqnitlə idarə olunan kontaktlı relenin hazırlanmasında balon azot, hidrogen ilə doldurulur, yaxud onun daxilində vakum yaradılır. Gerkon relelərin şüşə balonlarının diametri 2-5,5mm maqnitlə idarə olunan kontaktların uzunluğu isə 20-80mm aralığında olur. Gerkon relelər aktiv və kiçik induktivli dövrələrin kommutasiyası məqsədi ilə istifadə olunurlar. Gerkon relelərin lommutasiya edə biləcəkləri maksimal güc 15 Vt-dan 250 Vt-dəkdir. Onların işləmə müddəti 1-10Ms-dir

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

ELEKTROMAQNİT ZAMAN RELESİ

Elektrik intiqallarının idarəetmə sxemlərində elektromaqnit zaman releləri geniş tətbiq olunur. Bu relələr əvvəldən müəyyən olunmuş vaxt saxlama(gecikmə) ilə işə salma müqavimətinin pillələrinin dövrədən çıxarılmasına siqnal verir və sxemalarda bir sıra digər məqsədlər üçün istifadə olunurlar.
Elektromaqnit zaman relelərində (şəkil3.4) plad nüvə (1), dartma dolağı (2) və lövbərdən (3) başqa mis materialdan nüvəyə geydirilmiş silindr (4) də olur. Bu silindir qısa qapanmış dolaqdır. Buna dempfer dolağı da deyirlər.
K açarının açıq vəziyyətində dolaqda gərginlik yoxdur. Yayın (5) sıxma qüvvəsinin təsiri altında lövbər nüvədən aralı olur. Bu zaman 9-10 kontaktları açıqdır, 7-8 kontaktları isə bağlıdır. Aparatın dolağında gərginlik olmadığı halda açıq vəziyyətdə olan kontaktlar bağlayan kontaktlar adlanırlar. Bu zaman bağlı olan kontaktlar isə açan kontaktlar adlanırlar. Deməli, 7-8 kontaktları açan kontaktlar, 9-10 kontaktları isə bağlayan kontaktlardır.

                                    Şəkil1. Elektromaqnit zaman relesinin prinsipial sxemi

Relenin işləmə prinsipi belədir- K açarını qapadıqda dolağa gərginlik verilir. Lövbər nüvəyə dartılır. Bu zaman 7-8 kontaktları açılır, 9-10 kontaktları qapanır. Bununla 7-8 kontaktlarının birləşdiyi dövrədə cərəyan kəsilir; 9-10 kontaktlarının birləşdirildiyi dövrədən isə cərəya axmağa başlayır.
K açarını açarkən , dartma dolağının maqnit seli yox olur. Yox olan maqnit seli dempfer dolağındaa EHQ induksiyalayır. Bu EHQ tərəfindən dempfer dolağından cərəyan axır: bu cərəyanın yaratdığı maqnit seli, Lents qanununa uyğun olaraq, nüvədəki əsas maqnit seli istiqamətində olur və onun azalmasına(yox olmasına) mane olur. Bu səbəbdən əsas maqnit selinin azalması sürəti zəifləyir. Dolaq şəbəkədən açıldıqdan sonra, relenin maqnit seli başlanğıc Φb1 qiymətindən azalmağa başlayır. (şəkil2) . Nüvədə maqnit seli Φqay1 qiymətini aldıqda (δ1 əyrisi) lövbər geri qayıdır. Maqnit selinin Φqay1 qiymətinədək azalması müddəti t1 relenin vaxtsaxlama müddəti olur. Beləliklə, relenin dartma dolağının mənbədən açıldığı andan açan kontaktının açıldığı, bağlayan kontaktının isə bağlandığı anadək keçən müddət relenin vaxtsaxlaması adlanır.

Şəkil 2. Vaxtsaxlama müddətinin  nüvə ilə lövbər arasındakı qeyr-maqnit materialın qalınlığından asılılığı

Vaxtsaxlama müddətini 2 üsulla dəyişmək olar:

1) nüvə ilə lövbər arasında qeyri-maqnit material yerləşdirib,  onun qalınlğını dəyişməklə,

2) lövbəri qaytaran yayın sıxılma dərəcəsini dəyişməklə.

Birinci halda maqnit dövrəsinin maqnit müqaviməti artır- maqnit selinin başlanğıc qiyməti və qalıq maqnetizminin qiymətləri azalır. Bunun nəticəsində  Φ =f(t) əyrisi aşağı sürüşür., qayıtma maqnit seli Φ =Φqay dəyişmədiyindən hava aralığı δ böyüdükcə relenin vaxtsaxlaması kiçilir(t2 kiçikdir t1).

Yayın sıxılma dərəcəsini dəyişdikdə(ikinci üsul) yayın ayırıcı momenti dəyişir, relenin vaxt saxlaması dəyişir. Məsələn şəkildə göstərildiyi kimi hava aralığı  δ2 olarkən, ayırıcı yayın sıxılması artırılırsa, qayıtma seli Φqay1 qiymətindən Φqay2 qiymətinə dək böyüyər və relenin vaxt saxlaması azalaraq t3 olar(t3 kiçikdir t2).

Dempfer dolaqlı elektromaqnit zaman relelərində 0,3-3 san aralığında vaxt saxlama almaq mümkündürş Dəyişən cərəyan dövrələrində  vaxt saxlama almaqda ötrü elektromexaniki rəqqas relelərindən istifadə olunur., bu relelərin vaxt saxlaması  0,4-180 saniyə aralığında dəyişdirilə bilir. 

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

ELEKTROMAQNİT RELELƏR, MAQNİT İŞƏ BURAXICILARI VƏ KONTAKTORLAR

Elektrotexniki qurğuların işə salınmasında elektromaqnit relelərin, maqnit-buraxıcılarının və kontaktorların rolu çox böyükdür. Elektrik dövrələrində elektromaqnit relelərdən, maqnit-buraxıcılarından və kontaktorlardan son-icraedici element kimi istifadə edilir. Elektromaqnit releləri, maqnit-buraxıcıları və  kontaktorlar xüsusi materiallardan hazırlanmış kontaktları ilə müxtəlif güc qurğularını(elektrik mühərriklərini, qızdırıcıları və müxtəlif növ elektrik cərəyanı ilə işləyən avadanlıqları)  ani olaraq işə salma və dövrədən ayırma qabiliyyətinə malikdirlər.Elektromaqnit relelərin, maqnit-buraxıcılarının və  kontaktorların işi ilə ətraflı tanış olmaq üçün əvvəlcə sadə relelərin quruluşu və işləmə prinsipi ilə tanış olaq.

Elektromaqnit relelər

         Relelər haqqında danışarkən onların yaranmasında rolu olan görkəmli alimlərdən danışmamaq mümkün deyil. Hələ 1831-ci ildə məşhur ingilis alimi Maykl Faradey elektromaqnit induksiya qanununu kəşf edərkən  müasir relelərin  inkişaf yolunun ilk cığırını yaratmışdır. Onunla eyni zamanda, okeanın o biri tayında- ABŞ-da görkəmli fizik Jozef Henri eyni təcrübələri apararaq  elə həmin il ilk kommutasiyasız releni yaratmışdır. İlk kommutasiyalı rele isə 1837-ci ildə amerikalı alim Semuel Briz Morze tərəfindən icad edilmişdir. Bu relelərin köməkliyi ilə o, ilk teleqraf aparatını yaratmışdır.

       Rele öz quruluşuna görə üç elementdən ibarətdir: Birinci-qəbuledici element, ilkin məlumatı qəbul edərək onu digər formaya çevirir ; İkinci-aralıq elementi, ilkin məlumatı təhlil edərək onu icra elementinə yönəldir; Üçüncü-icra elementi, releyə yönələn  təsirləri idarə olunan çıxış dövrəsinə qoşur.

       Relelər öz klassifikasiyasına görə bir neçə qruplara bölünürlər.Elektromaqnit, elektron,  elektromexaniki və mexaniki relelər.  Bundan başqa, relelər kontaktlı və kontaktsız ola bilərlər.

      Bu mövzuda biz kontaktlı elektromaqnit relelərdən bəhs edəcəyik.

      Aşağıda şək.1-də ən sadə konstruksiyaya malik olan relenin şəkili göstərilmişdir.

                                   

 Şək1.Ən sadə relenin konstruksiyası.1-lövbər yayı;2-lövbər(metal);3-nüvə(metal);

                     4-kontaktlar;5-naqil sarınmış makara;6- idarə olunan çıxış dövrəsi;7-dielektrik

                     altlıq.

       Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi bu rele üç hissədən ibarətdir. Birinci-yaylı lövbər-aralıq element , ikinci-nüvəli elektromaqnit makara-qəbuledici element  və üçüncü-kontakt qrupu-icra elementi.

       Relenin lövbər yayı lövbəri yuxarıya çəkərək onu tarım şəkildə saxlayır. Lövbər yayının dartıcı qüvvəsi elə hesablanır ki,  elektromaqnit makaranın maqnitləşməsi nəticəsində yaranan lövbəri çəkmə maqnit qüvvəsi ondan böyük olsun. Bu faktı nəzərə alaraq relenin iş prinsipi ilə tanış olaq.

      Elektromaqnit makaranın(5) dolaqlarından cərəyan axan zaman yaranmış elektromaqnit sahəsi metal tərkibli nüvəni(3) maqnitləndirərək lövbəri(2) özünə çəkir. Bu zaman lövbər ucluğu relenin kontaktlarını(4) qapayaraq çıxış dövrəsini(6) işə salır.Reledə cərəyan axını kəsilən anda elektromaqnit makara(5) elektromaqnit sahəsi yaratmır  və onun metal nüvəsi(3) maqnitlənmə xüsusiyyətini itirir. Lövbər yayı(1) sərbəst qalmış lövbəri(2) geriyə dartır. Nəticədə relenin kontaktları(4) aralanaraq çıxış dövrəsini açır.Aşağıda şək.2-də rele vasitəsi ilə elektrik lampasının işə  salınma sxemi verilmişdir.

Şək.2.Rele vasitəsi ilə elektrik lampasının idarə olunma sxemi.

       Şəkildə A-açar, R-rele və L-lampa işarələri ilə üç hissə göstərilmişdir. A açarını qoşaraq R relesinin makarasının dolaqlarına qida mənbəyi vasitəsi ilə müəyyən gərginlik veririk.Rele işə düşərək kontaktları qapayır və elektrik lampası L qida mənbəyinə qoşularaq işıqlanır. Açarı ayırmaqla rele dövrədən ayrılır və kontaktlar aralanır. Bu da öz növbəsində elektrik lampasının sönməsinə səbəb olur. Beləliklə biz sadə bir relenin iş prinsipi və konstruksiyası  ilə tanış olduq.

       Relelər əsasən aşağıdaki xüsüsiyyətlərə malikdirlər:

1.İşə düşmə gərginliyi-Uig.Releni işə saqlmaq üçün tələb olunan gərginliyin qiymətidir.

2.İşə düşmə gücü-Pig.Rele işə düşdükdən sonra onun sərf etdiyi gücdür.

3.İdarəetmə gücü-Pieg.Relenin kommutasiya kontaktlarının çıxış dövrəsini qoşduqdan sonra daşıya biləcəyi güc.Bu gücün qiymətinə görə relelər 3 qrupa bölünürlər. 1-ci qrupa 25 vt-a kimi, 2-ci qrupa 100 vt-a kimi və 3-cü qrupa 100 vt-dan yuxarı gücə malik relelər aiddir. 100 vt-dan yuxarı gücə malik olan relelər kontaktorlar adlandırılırlar.

4.İşə düşmə müddəti-tidm.Relenin dolaqlarına gərginlik verilən andan onun kontaktlarının çıxış dövrəsini qoşma anınadək olan müddət. Bu göstəriciyə görə relelər 3 qrupa bölünürlər. 1-ci qrup normal müddətdə işə düşən, 2-ci qrup qısa müddətə(tez işləyən) işə düşən və  3-qrup uzun müddətə(ləng işləyən) işə düşən relelərdir. Relelər sabit və dəyişən cərəyanla işləyən iki qrupa bölünürlər. Relenin işə düşməsi üçün tələb olunan elektrik qiyməti ilə onun idarə etdiyi çıxış dövrəsinin elektrik qiyməti ilə heç bir asılılığı yoxdur.

Məsələn: 24 v gərginlikli sabit cərəyanla işləyən rele öz  kontaktları ilə dəyişən cərəyan dövrəsində  220 v gərginliklə işləyən  hər hansı bir qurğunu işə sala bilir.

       Konstruktiv cəhətdən sabit cərəyanla işləyən rele ilə dəyişən cərəyanla işləyən rele oxşar ola bilərlər. Ancaq, nəzərə almaq lazımdır ki, dəyişən cərəyanla işləyən relelərdə nüvə və lövbər elementləri çoxtəbəqəli olaraq elektrotexniki polad vərəqələrdən hazırlanırlar. Sabit cərəyan relelərində isə nüvə və lövbər bütöv elektrotexniki  poladdan hazırlanırlar.

       Relelər normal bağlı və ya normal açıq kontaktlara malik ola bilərlər. Rele işə düşdükdə normal açıq kontaktlar qapanır, normal bağlı kontaktlar isə açılırlar. Elə relelər vardır ki, onlar həm açıq həm də bağlı kontaktlara malikdirlər.Belə relelərdə kontaktlardan ikisi tərpənməz və biri(orta) tərpənən olur. Rele işə düşdükdə tərpənən kontakt tərpənməz kontaktların birindən aralanaraq digər tərpənməz kontakta toxunur.

      Aşağıda şək.3-də normal açıq, normal bağlı və hər iki növ kontaktlara malik olan relelərin şərti işarə ilə verilmiş sxemi göstərilmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir relenin gövdəsində, kontaktların çıxışında, onların ardıcıl olaraq nömrələri göstərilmişdir. Elektrik sxemləri tərtib edilərkən relelərin elektrik sxemində istifadə edilən hər bir kontaktının nömrəsi göstərilir. Şək.3-də relenin adı və markası bildirilməyərək şərti olaraq göstərilməsinə görə kontaktların nömrələri göstərilməmişdir.

Şəkil.3.a)normal açıq kontaktlara malik olan rele,b)normal bağlı kontaktlara malik

                                     olan rele və v) hər iki növ kontaktlara malik olan rele.

      Relelər normal və polyarizasiyalı ola bilərlər. Normal relelərdə elektromaqnit dolağın çıxışlarının  qida mənbəyinin hər hansı qütblərinə  qoşulma istiqaməti heç bir əhəmiyyət kəsb etmir.Lakin, polyarizasiyalı relelərdə elektromaqnit dolağın çıxışlarının qida mənbəyinə qoşulma istiqaməti mütləq məlum olmalıdır.

     Elektromaqnit relelər həm müsbət, həm də mənfi xüsusiyyətlərə malikdirlər.Müsbət xüsusiyyətlərə aşağıdakıları aid etmək olar:

- cəmi 10sm3 həcmə malik olaraq 4kvt gücündə kommutasiyaya malik olması;

- yarımkeçirici analoqlarından fərqli olaraq impulslu gərginlik dəyişmələrinə davam gətirməsi;

- yüksək gərginlik texnikasında baş verən kommutasiyalardan və şimşək çaxmasından əmələ gələn  elektromaqnit maneələrdə davam gətirməsi;

- idarəetmə dövrəsi ilə kontaktlar arasında 5kv gərginliyə davam gətirən izolyasiya müqavimətinin olması;

- kontaktları ilə 10A qədər cərəyan dövrəsini işlədərkən 0,5vt-dan yuxarı olmayan güc itkisinə yol verməsi

  (yarımkeçiricilərdə bu cür kommutasiyada təqribən 15vt gücündə itki yaranaraq ətraf mühitə əlavə istilik    ötürülür);

- çox ucuz qiymətə başa gəlməsi.

       Bütün bunlarla yanaşı mənfi xüsusiyyətləri də qeyd etmək lazımdır:

- kiçik sürətə malik olması;

- çox məhdud elektriki və mexaniki resursa malik olması;

- İşləyərkən özü tərəfindən radiotezlik maneələrinin yaratması;

- induktiv xarakterli yüklərin və yüksək gərginlikli sabit cərəyan dövrələrinin qoşulması zamanı problemlərin yaranması.

     Praktikada elektromaqnit relelərin istismar edildiyi ən geniş sahə dəyişən 220v və sabit 5-dən 24volta kimi gərginliklə işləyən, kommutasiya cərəyanı 16A-dək olan elektrik dövrələridir. 

                   Dəyişən və sabit cərəyan relelərin müqayisəli fərqləri.

        Dəyişən cərəyan relesini sabit cərəyan relesindən  fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri onların maqnitkeçirici gövdəsinin və lövbərinin hazırlandığı materialdan ibarətdir. Dəyişən cərəyan relesinin maqnitkeçirici gövdəsi və lövbəri nazik elektrotexniki polad vərəqələrdən hazırlanaraq bir-birinə şixtə (sıxılaraq keçirilmə) olunaraq hazırlanır. Bu üsul maqnitkeçiricidə dəyişən cərəyan tətbiq edilən zaman itgilərin həddindən çox azalmasına imkan yaradır. Bu zaman elektrotexniki vərəqənin qalınlığı nə qədər az olsa bir o qədər də dəyişən cərəyan tezliyi və maqnitkeçiricinin elektromaqnit induksiyası çoxalar. Dəyişən cərəyan relesindən fərqli olaraq sabit cərəyan relesinin maqnitkeçiricisi bütöv elektrotexniki poladdan hazırlanır. Sabit cərəyan elektromaqnit relelərində lövbəri nüvəyə çəkən qüvvə sabit maqnit selinin hesabına baş verir. Dəyişən cərəyan relelərində isə həmin qüvvə biri biri ilə faza sürüşməsi ilə fərqlənən iki dəyişən maqnit seli hesabına baş verir. Tələb olunan sürüşmə, nüvənin  müəyyən bir qütbünü əhatə edən qısaqapanma dolağı vasitəsi ilə yaradılır. Bu qısaqapanma dolağının yaranması lövbərin şəbəkə tezliyi  ilə vibrasiyasının (mikrosilkələnmələrin)  qarşısını alır. Vibrasiya- maqnit sisteminin sürətlə sıradan çıxmasına və rele işləyən zaman xoşagəlməz səslə müşayiətin yaranmasına səbəb olur.

        Qısaqapanma dolağının(adətən keçiriciliyi yaxşı olan mis və ya latun materiallardan hazırlanaraq nüvənin qütblərinin müəyyən bir sahəsində yerləşdirilir) tətbiq edilməsi pulsasiyalı(döyünən)  elektromaqnit sahəsini zamana görə sürüşməyə malik olan iki hissəyə bölür. Zamana görə sürüşmə ilə yaranmış elektromaqnit sahəsinin əmələ gətirdiyi bu qüvvə lövbəri geriyə dartan yayın gücündən dəfələrlə böyük olaraq, lövbəri nüvəyə sıxaraq işçi kontaktları qapayır və pulsasiyaların itməsinə səbəb olur.

        Relelərdə və kontaktorlarda qoşulma anında sabit və dəyişən cərəyanın xüsusiyyətləri müxtəlif cür olur.

  Sabit cərəyan relelərində qoşulma anında makaranın dolağından keçən cərəyanın qiyməti maqnitkeçirici lövbərin vəziyyətindən asılı deyil. Cərəyan makaranın qida gərginliyinə və dolağın müqavimətinə uyğun olaraq tədricən artaraq nominal həddə dayanır.

      Dəyişən cərəyan relelərində isə  makaranın dolağından keçən cərəyanın qiyməti lövbərin vəziyyətindən asılı olaraq dəyişir.Rele qoşularkən ilkin anda cərəyanın qiyməti çox kiçik olur. Dolağın ətrafında yaranan elektromaqnit sahəsi lövbəri nüvəyə doğru çəkməyə başlayan anda cərəyanın qiyməti sıçrayışla artaraq nominal cərəyanın qiymətindən 10 dəfələrlə çox ola bilir. Lövbər nüvəyə tam sıxıldıqdan sonra cərəyanın qiyməti stabilləşərək nominal qiymətə düşür.

      Dəyişən cərəyan relelərinin digər mənfi cəhəti odur ki, qütblərinin sahəsi eyni olan sabit və dəyişən cərəyan relelərindən dəyişən cərəyan relesinin sərf etdiyi gücün qiyməti, sabit cərəyan relesinin sərf etdiyi gücün qiymətindən  iki dəfə çoxdur. Bu da daha çox elektrik sərfiyyatının işlənməsinə səbəb olaraq, onun iqtisadi cəhətdən əlverişli olmamasını göstərir.

      Ona görə də, praktikada sabit cərəyanla işləyən rele və kontaktorlardan istifadə edilir.Onlar qoşulmuş halda , lövbəri çəkilmiş vəziyyətdə, usun müddət işləmək imkanına malikdirlər.

Aralıq releləri.

      Elektromaqnit releləırin ən geniş yayılmış növlərindən biri РПЛ tipli aralıq releləridir.Bu relelər böyük cərəyanlı kommütasiya qurğuları-kontaktorlar,maqnit büraxıcıları və zəif cərəyanlı relelər arasında yerləşərək avtomatika və intiqal dövrələrində çox geniş istifadə edilirlər.РПЛ-122  və РПЛ-140 tipli relelərin texniki xarakteristikaları ilə tanış olaq.

                                                                       РПЛ-122                                            РПЛ-140

1.Nominal qida gərginliyi                            ~220v,50hz                                        ~ 220v,50hz

       2.İşçi cərəyan(kontaktlarda)                          16A                                                    16A

       3.Mexaniki(kommutasiyaya) davamlılığı     20/3 mln.sikl                                      20/1,6mln.sikl

       4.Maqnit dolağın gücü(yüksüz/yüklü)          8/68va                                                8/68va

       5.Maksimal işəsalma tezliyi-1saatda            3600/1200                                           3600/1200

       6.İşçi temperaturu                                         -40÷+55°C                                          -40÷+55°C

       7.Çəkisi,kq                                                    0,35                                                     0,35

       8.Normal açıq kontaktların sayı                   2                                                           4

       9.Normal bağlı kontaktların sayı                  2                                                           0

Şək.4.РПЛ-122(140) tipli relenin xarici görünüşü.

РПЛ tipli relelər 24,36,40,110,127,230,240,380,400,415,440,500 və 600v dəyişən gərginliklərdə 50hz tezlikdə və 36,110,220,380 və 440v dəyişən gərginlikdə 60hz tezlikdə işləmə imkanına malik olma variantlarında da istehsal edilirlər. Relelərin şərti işarəsinin strukturası aşağıdakı kimidir:

       X1- işlədiyi cərəyanın növü.(1-dəyişən cərəyan, 0-sabit cərəyan)

       X2-normal açıq kontaktların sayı.

       X3-normal bağlı kontaktların sayı.

       X4-qorunma dərəcəsi(əgər M hərfi yazılıbsa-İP20, əgər heç bir hərf yoxdursa-İP00).

       X5-iqlim xüsusiyyətləri.ГОСТ 15150-69 ilə təyin edilir.

         4- yerləşmə kateqoriyası. ГОСТ 15150-69 ilə təyin edilir.

       X6-Kommutasiyaya davamlığı:A-variantı üçün 3x106 sikl, Б variantı üçün 1,6x106 sikl.

      РПЛ tipli relelərin konstruksiyası ilə tanış olduqdan sonra onların köməkliyi ilə qurulmuş elektrik sxemlərdən birinin işi ilə tanış olaq. Aşağıda şək.5-də РПЛ-122 və РПЛ-140 tipli relelərdən ibarət olan elektrik sxemi verilmişdir. Elektrik sxemi aşağıdakı şərtlərlə qurulmuşdur:

     “Həyətyanı sahələri olan 3 ev bir su quyusundan istifadə etməlidir. Su quyusunda 1ədəd üçfazlı su nasosu yerləşdirilmişdir.Elə etmək lazımdır ki, su nasosunu hər bir evdən sərbəst qoşmaq mümkün olsun, bu zaman hər bir abunəçi öz elektrik enerjisindən istifadə etməlidir. İstismar zamanı  elektrik xəttlərində heç bir qəza baş verməməlidir.”

Şək.5. Su nasosunun elektromaqnit relelərin köməyi ilə

                                          3 nöqtədən işə salınması sxemi.

      Hər bir ev şərti olaraq qırmızı rənglə haşiyələnmiş düzbucaqlı kimi gəstərilmişdir. Elektrik sxemində 3 ədəd РПЛ-122(k1,k2,k3), 3 ədəd РПЛ-140(kn1,kn2,kn3), 3 ədəd 10A birfazlı avtomat açar, 3 ədəd 16A üçfazl avtomat açar, 3 ədəd 220v gərginliklə işləyən elektrik lampaları(L1,L2,L3)  və bir ədəd üçfazlı su nasosu (N)           göstərilmişdir. Sxemdə göy rəngdə olan məftillər N hərfi ilə işarələnərək sıfır xəttini, PE isə torpaqlama işarəsini bildirir.

      Elektrik sxeminin iş prinsipi ilə tanış olaq.Tutaq ki, su nasosu işə salınmayıb. İlk istifadəçi kimi 1-ci evin birfazlı avtomat açarı işə salınıb. Sxemdən görürük ki, avtomat açardan çıxan xətt (qırmızı xəttlə göstərilib) k2 relesinin 41-42, k3 relesinin 31-32 normal bağlı kontaktlarından keçərək k1 relesinin elektromaqnit dolağının A qütbünə birləşir. Dolağın B qütbü sıfır xəttinə birləşdiyi üçün rele işə düşür. Bu zaman relenin 31-32 və 41-42  normal bağlı kontaktları açılır, 13-14 və 23-24 normal açıq kontaktları isə bağlanır. 1-ci avtomat açardan gələn faza xətti 13-14 kontaktlarından keçərək kn1 relesinin elektromaqnit dolağının A qütbünə və 23-24 kontaktlarından keçərək qırmızı rəngli elektrik lampasının bir qütbünə birləşirlər. (Qeyd etmək lazımdır ki, hər bir həyətdə yerləşən və  üçfazlı nasosu işə salmaq üçün nəzərdə tutulmuş üçfazlı avtomat açarlar işə salınmış vəziyyətdə saxlanılırlar. Avtomatlardan çıxan faza (A,B və C) xəttləri uyğun olaraq kn1,kn2 və kn3 relelərinin 13,23 və 33 kontaktlarına birləşirlər.Əgər kn1, kn2 və kn3 relelərindən heç biri işə düşməyibsə, o zaman onların 13-14,23-24 və 33-34 normal bağlı kontaktlarından gərginlik keçməyəcək və nasos işə düşməyəcək.) Bu zaman  kn1 relesinin elektromaqnit dolağının  B qütbü sıfır xəttinə qoşulduğu üçün rele işə düşür və 13-14,23-24 və 33-34 normal açıq kontaktlarını qapayaraq su nasosunu işə salır. Eyni zamanda qırmızı rəngli lampanın digər qütbü sıfır xəttinə qoşulduğu üçün lampa işə düşəcək. Qırmızı işığın yanması, su nasosunun 1-ci həyətdən işə salınmasını bildirəcək. Tutaq ki, bu zaman 2-ci həyətdə yerləşən bir fazlı avtomatı kimsə təsadüfən işə salıb. Gəlin elektrik sxeminə diqqətlə nəzər salaq. 2-ci birfazlı avtomatdan çıxan elektrik xətti(yaşıl rəngdə) k1 və k3 relelərinin 41-42 kontaktlarından keçərək k2 relesini işə salmalıdır. K3 relesi işə düşmədiyi üçün elektrik cərəyanı onun 41-42 bağlı kontaktlarından keçərək k1 relesinin 41 kontaktına çatır. K1 relesi işə düşdüyü üçün onun 41-42 normal bağlı kontaktları açılaraq cərəyanı buraxmır. Bu halda k2 relesi işə düşməyəcək, yaşıl rəngli lampa isə işıqlanmayacaq. Bu qayda ilə 3-cü həyətdə yerləşən birfazlı avtomat açar da nasosu işə sala bilməyəcək, çünki k1 relesi 31-32 kontakları ilə onu da bloklayacaq.

       Elektrik sxemi elə qurulmuşdur ki, hər hansı bir həyətdən işə salınan relelərdən (k1,k2 və ya k3) biri işə düşdükdə digər relelərin işə düşməsini bloklayır. Su nasosunun  hansı abonent tərəfindən istismar olunması   işə salınmış elektrik  lampasının  rəngi ilə təyin edilir.

      Əgər su nasosu birfazlıdırsa elektrik sxemində cüzi dəyişikliklər etmək lazımdır. Belə ki, üçfazlı avtomatlar birfazlı avtomatlarla əvəz edilməlidir. Kn1,kn2 və kn3 relelərində isə bir kontakt qrupundan istifadə etmək lazımdır.

Mühəndis Vaqif Cəfərov

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

SABİT CƏRƏYAN KONTAKTORLARI

Kontaktor-qəbuledicini məsafədən elektrik enerjisi şəbəkəsinə qoşmaq-açmaq üçün istifadə edilir. Sabit cərəyan kontaktorlarları bir və iki qütblü olurlar. Sabit cərəyan kontaktorunun prinsipial və funksional sxemi şəkil1 də göstərilmişdir.

Şəkil1.Sabit cərəyan kontaktorunun eskizi və kontaktların şərti işarələri

Şəkildə 1 və 2-baş kntaktın tərpənməz və hərəkət edən dodaqlarıdır, 3-kontaktorun lövbəridir, 4-kontaktorun elektromaqnitinin növəsidir, 5-kontaktor elektromaqnitinin dolağıdır. Buna kontaktorun dartma dolağı deyirlər. 6-qövssöndürmə kamerasıdır., 7-izolyasiya materialından gövdə , 8-kontakt yayı, 9-qaytaran yay.

Elektrik enerjisi qəbuledicisinin cərəyanı A ucundan   daxil olur. Kontaktorun baş kontaktının tərpənməz dolağından , baş kontatın həəkət edən dodağından , elastik cərəyan keçirici 10naqilindən keçərək B-ucundan çıxır. Kontaktorun iş prinsipi belədir-dartma dolağından cərəyan axdıqda, nüvədə maqnit seli yaranır. Maqnit seli təsirindən elektromaqnitin dartma qüvvəsi yaranır. Bu qüvvə 9 yayının qüvvəsinə üstün gəlir və lövbəri nüvəyə doğru dartır. Lövbər 13 oxu ətrafında dönərək nüvəyə sıxılır. Bunun nəticəsində baş kontaktın dodaqları bir-birinə toxunurlar. Qəbul edicinin dövrəsi qapanır və ondan cərəyan axır. Lövbərin nüvəyə doğru dartılması onunn nüvəyə sıxılmış vəziyyətdə saxlanılması və baş kontaktların bağlanması dolaqdan cərəyan axarkən baş verir. Dartma dolağından cərəyan kəsildikdə, 9 yayının təsiri altında lövbər nüvədən aralanır , baş kontaktın dodaqlarıda aralanırlar, qəbuledici mənbədən açılır. Kontaktorun baş kontaktları misdən, yaxud misin xəlitələrindən hazırlanırlar. Ondan cərəyan keçərkən həddən artıq qızmasının qarşısını almaq məqsədiylə kontakt səthləri yaxşı cilalanır və dodaqların toxunan səthlərinə təzyiq yaradılır(8 yayının köməyilə). Sabit cərəyan kontaktorlarında 11(açan) və 12(bağlayan) blok kontaktlarıda olur. Onlar kiçik cərəyanlı dövrələri açıb-bağlamaq üçün itifadə olunur. Elektromaqnitin dolağına gərginlik verilməmiş olarkən bağlı vəziyyətdə olan  kontakt açan kontakt adlanır, dolağa gərginlik verilməyən halda açıq vəziyyətdə olan kontakt bağlayan kontakt adlanır. Sabit cərəyan kontaktorlarında elektromaqnitinin nüvəsi bütöv poladdan hazırlanır. Uzun müddətdə işçi vəziyyətdə olduqda baş kontaktların səthi mis oksidi təbəqəsi ilə örtülür. Mis oksidi cərəyanı pis keçirir. Belə olduqda kontaktın cərəyana qarşı müqaviməti artır. Bu səbəbdən kontaktlar qızmağa başlayır. Həddən artıq qızma nəticəsində kontaktlar əriyib bir-birinə yapışa bilər , kontaktor işləmə qabiliyyətini itirər. Bunun qarşısını almaqdan ötrü uzun müddətli rejimdə işləyən kontaktorlarda kontaktların üzərini gümüş təbəqəsi ilə örtürlər. Gümüş demək olar ki oksidləşməyir. Lakin belə kontaktlar baha başa gəlir və tez yeyilirlər. Bu səbəbdən müasir kontaktlarda daha davamlı olan  metalkeramikadan istifadə olunur. Kontaktorun dolağı şəbəkədən açıldıqdan sonra onun ferromaqnit nüvəsində qalıq maqnit induksiyası olur. Qalıq induksiyasının yaratdığı dartma qüvvəsi açan yayın aralama qüvvəsindən böyük ola bilər. Bu halda elektromaqnitin lövbəri nüvəyə yapışmış halda qalar. Bu hadisə lövbərin yapışması adlanır. Bunun qarşısını almaq üçün nüvə ilə qütb sonluğu arasına qalınlığı 0,1-0,2mm  olan qeyri -maqnit material(məs,mis) qoyulur. 

Kontaktorun dartma dolağı emal örtüklü  nazik naqildən sarınır. Dolağın cərəyanı kiçik olur(təxminən 0,1-0,2A). Dartma dolağının vəzifəsi kontaktorun lövbərini nüvəyə doğru dartmaq və kontaktların etibarlı qapanmasını təmin etməkdir.

Kontaktor dolağının  dartma  qüvvəsi:

                      F=ф²/5000²S kq

ф-kontaktorun polad nüvəsinin maqnit selidir,vb

S-nüvənin en kəsiyidir

Bu qüvvənin yaratdığı dartma momenti lövbəri öz oxu ətrafında döndərir. 

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

SABİT VƏ DƏYİŞƏN CƏRƏYANLI ELEKTROMAQNİTLƏR

Elektromaqnitlər bütün elektrik aparatlarının əsas tərkib hissəsidirlər. Kontaktorlarda, maqnit işə salıcılarında relelərdə, avtomatlarda irəliləmə və fırlanma hərəkətləri aparatdakı elektromaqnit elementi tərəfindən yaradılır. Muftalarda, əyləclərdə və qaldırıcı mexanizmlərdə elektromaqnitlər qüvvə yaradan qurğu kimi istifadə olunurlar. Elektromanitin maqnit dövrəsinin konfuqrasiyası  elektrik aparatının təyinatından asılı olaraq müxtəlif olur. Şəkil1 -də klapan sistemli maqnit dövrəsi olan elektromaqnitin sxemi göstərilmişdir. Elektromaqnitin hərəkət edə bilən hissəsi (1) lövbər adlanır, üzərində maqnitləşmə dolağı (3) yerləşən tərpənməz hissə (2) elektromaqnitin nüvəsi adlanır. Maqnitləşmə(dartma) dolağı maqnit hərəkət qüvvəsi(MHQ) yaradır, MHQ təsirindən nüvəsə maqnit seli Φ yaranır . Bu sel  hava məsafəsindən  (σ), həmdə maqnit dövrəsinin digər hissələrindən (nüvədən və lövbərədən) keçərək qapanır və işçi maqnit seli adlanır.Maqnit dövrəsindəki digər maqnit selləri səpələnmə maqnit selləri(Φ5) adlanırlar. Elektromaqnitin maqnit selini keçirən hissəsi ya tkmə poladdan , ya bir-birinə sıxılmış ayrı-ayrı polad vərəqələrdən , ya da preslənmiş metal tozundan hazırlanır. Elektromaqnitin lövbəri, aparatın təyinatından asılı olaraq, irəliləmə hərəkətli(şəkil1) və ya fırlanma hərəkətli(şəkil2) ola bilər.

Elektromaqnitin dartma qüvvəsi maqnit selinə mütənasibdir. Mqnit selinin qiyməti belə təyin edilir;

                                                Φ=IW / Rm

Burada IW=F -dolağın MHQ-dir.

             W- dolağın sarğılar sayıdır
              Rm- maqnit dövrəsinin müqavimətidir.
Hava məsafəsi kiçildikcə, maqnit müqaviməti kəskin sürətdə azalıır. Sabit cərəyan aparatlarında hava məsafəsi dartma cərəyanının dolağına təsir göstərmir. Burada MHQ hava məsafəsindən asılı olmayraq , sabit qalır.Bu səbəbdən lövbərin hərəkət etməski zamanı maqnit müqavimətinin azalması nəticəsində maqnit seli və dartma qüvvəi xeyli artırlar. 
Dəyişən cərəyan aparatlarında  hava məsafəsinin dəyişməsi dartma dolağının induktiv müqavimtəinə böyük təsir göstərir və bundan asılı olaraq dolağın cərəyanı dəyişir, belə ki,

                                   I= U / Z = U / √(x^2+r^2 )

Burada r,x,z-uyğun olaraq dolağın aktiv, induktiv və tam müqavimətləridir.
Dəyişən cərəyanda dolağın gərginliyə qoşulması zamanı yaranan cərəyan sıçrayışları onun artıq qızmasına səbəb olur. Dəyişən cərəyan elektromaqnitlərinin digər mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, burada cərəyanın sıfır qiymətindən keçməsi anlarında lövbərin titrəyişi baş verir. Lövbərin titrəyişişi aparatın səs salmasına səbəb olur, və onun mexaniki hissəsinə dağıdıcı təsir göstərir.
Titrəyişin qarşısını almaqdan ötrü aşağıdakı usullardan istifadə olunur:

1) Dartma dolaqları iki -yaxud üçfazlı gərginliklə doydurulurlar (bu üsul əylənc elektromaqnitlərində tətbiq olunur)

2)Aparatın köməkçi dolağı olur və bu dolaq kondensator vasitəsi ilə  mənbəyə qoşulur

3) Nüvənin, yaxud lövbrin qütb sonluğunda xüsusu qısa qapanmış sarğı yerləşdirilir. Bu üsul elektrik aparatlarında geniş tətbiq tapmışdır.

Elektromaqnitin lövbərinin nüvəyə doğru həərəkətinin son mərhələsində onun sürəti kifayət qədər byük olur. Bu səbəbdən, lövbərin nüvəyə çarplması nəticəsində o geriyə atıla bilər. Bu isə lövbərin rəqsi hərəkətlərinin yaranmasına və aparatın kontakt sistemində titrəyişlərə səbə ola bilər. Bunun qarşısını almaqdan ötrü elektrik aparatlarında rezin, hidravlik və yay amortozatorlardan (rəqs sakitləşdiriciləri) istifadə olunur. Amartizatorlar aparatın tərpənməzm hissəsində(nüvədə), yaxud hərəkət edən hissəində(lövbərdə) yerləşdirilir.

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

ELEKTRİK QÖVSÜ VƏ QÖVSÖNDÜRƏN SİSTEMLƏR

Elektrik aparatının ayırıcı mexanizmi kontaktın hərəkət edə bilən dodağını hərəkətə gətirdiyi andan başlayaraq dodaqların səthlərinin toxunma nöqtələrinin sayı azalmağa başlayır-eyni zamanda kontaktın dodaqlarının bir-birinə sıxılma qüvvəsi azalır. Nəticədə, kontaktda  cərəyan sıxlığı və kontaktın keçid müqaviməti sürətlə artır, kontaktdakı elektrik itgiləri sürətlə böyüyür. Kontaktın tempraturu kəskin artır, onun mənfi yüklü dodağından(katod) ətraf mühitə sərbəst elektronlar şualanır(termoemissiya baş verir). Ətraf mühitin ionlaşması kontaktın ndodaqları arasındakı aralığın deşilçməsinə və elektrik qövsünün yaranmasına səbəb olur. Elektrik qövsü keçirici naqildir. O yüksək, cərəyanı özündən buraxır. Qövsün tempreturu çox yüksək (10000 dərəsə selsi və bundan da böyük) olduğundan , kontaktın metalları əriyir və əriyən metalların hissəcikləri ətrafa səpələnir. Ciddi ərimiş kontaktlar yararsız vəziyyətə düşürlər və aparatın isifadəsi üçün yaramırlar. Şəkil1 də elektrik qövsünün baş verdiyi sabit cərəyan dövrəsinin sxemi göstərilmişdir.

Şəkil2.Qövsün baş verdiyi elektrik dövrəsi elementlərin volt-amper xarakteristikaları(1-mənbə  2-qövsün)

Kirxhofun 2 ci qanununa görə , verilmiş dövrə üçün gərginliklərin müvazinət tənliyi belə yazılar;
                                      U=Uq+ir+L⋅di/dt

Burada Uq-1 və 2 kontaktları arasında yaranan qövsdə gərginlik düşgüsüdür.Şəkil2 də cf parçası gərginlik miqyasında qövsdəki gərginliyi , sc -induktivlikdəki özünəinduksiya EHQ -ini(L⋅di/dt), de-r  müqavimətindəgərginlik düşgüsünü göstərir.

a və b nöqtələrində  L⋅di/dt≈0 olur və bu nöqtələrdə dövrədə qərarlaşmış rejim mümkündür.
Şəkil2 də həmçinin u=U-i⋅r asılılığına görə maili düz xətt (3 xarakteristikası)  çəkilmişdir.  U=Uq+ir+L⋅di/dt tənliyindən istifadə edərək , dövrənin a və b nöqtələri ətrafında iş rejiminin analizi göstərir ki , hər hansı səbəbdən cərəyan İa qiymətindən kiçik qiymət aldıqda o sıfıra dək azalır və qövs sönür -cərəyan İa qiymətindən böyük olduqda  isə o İb qiymətinədək artır və b nöqtəsində qövs dayanıqlı yanır, b nöqtəsindəki qərarlaşmış rejimdə isə cərəyanın İb dən kiçik və ya böyük qiymətlər alması dövrənin yenə də b nöqtəsindəki rejimə qayıtması ilə nəticələnir. Beləliklə a nöqtəsi dayanıqsız müvazinət nöqtəsidir -bu nöqtədən çıxdıqda dövrədə cərəyan ya İb qiymətini alır.,yaxud qövs sönür və cərəyan sıfıra bərabər olur. Cərəyanın bütün qiymətlərində qövsün sönməsi üçün L⋅di/dt=0 gərginliyi sıfır olmalıdır. Bunun üçün aşağıdakı şərt ödənilməlidir.
                                        Uq>U-ir

Bu o deməkdir ki, qövsünsönməsi üçün 2 xarakteristikasının bütün nöqtələri 3 xarakteristikasından  yuxarıda yerləşməlidir. Bunun üçün ya qövsün voltamper xarakteristikası yuxarı qaldırılmalıdır,  ya da dövrənin müqzviməti artırılmalıdır. 

Elektrik qövsünü söndürməkdən ötrü kontaktlar arasındakı fəzanı deionlaşdırmaq lazımdır. Bunu aşağıdakı usullarla etmək olar;

1) qövsü süni olaraq uzatmaqla
2) qövsü bir sıra kiçik qövslərə bölməklə
3) qazlar vasitəsilə kontaktlar aralığını soyutmaqla
4) müxtəlif usulların kombinasiyası ilə
5) qövsün yaranmasına yönəlmiş elektrik enerjisini azaltmaqla

Qövsün yaranması müddəti kontaktların bir-birindən aralanması sürətindən asılıdır. Kontaktlar nə qədər böyük sürətlə bir birindən aralanarsa, qövs bir o qədər cəld sönər. Bu məqsədlə elektrik aparatlarında kontaktları ani olaraq açmaq qabiliyyətinə malik olan yay mexanizmindən istifadə olunur. Kiçik güclü sabit cərəyan elektrik aparatlarında qığılclmı azaltmaq məqsədilə çox hallarda kontaktlara paralel olaraq kondensatorlar qoşurlar. Elektrik qövsünün mənfi təsirini aradan götürmək üçün qövssöndürən qurğulardan istifadə olunur. Bu məqsədlə sabit cərəyan kontaktlarında köməkçi maqnit selinin köməyilə elektrik qövsü kontaktlar arasından sıxışdırılıb kənara çıxarılır. Qövssndürmə qurğusu(şəkil3) polad nüvə (3) üzərinə sarınmış dolaqdan (4) və qütb sonluqlarından(5) ibarətdir. 4 sarğısı 1 və 2 kontaktları  ilə ardıcıl birləşdirilmişdir və sarğıdan yük cərəyanı İ axır. Bu cərəyanın yaratdığı, nüvədən və qütb sonluqlarından qapanan, maqnit seli Φ  ilə qövsün(cərəyalı naqil) qarşılıqlı təsirindən F qüvvəsi yaranır. Bu qüvvə qövsü kontaktlar arasından xarici mühitə doğru itələyir, onu uzadır. Nəticədə qövs sönür.

Şəkil3. Qövsün kontaktlar arasından sıxışdırılıb çıxarılması qurğusu 

Qövsün söndrülməsi üçün xüsusi deion arakəsmə istifadə olunur. Deion arakəsmə bir-birindən izolə edilmiş nazik vərəqlərdən ibarət olub, qövssöndürmə kamerasında yerləşdirilir. Yaranan qövs arakəsmələrə döğru üfürülür.Onun yolunda müqavimət artır, həmçinin arakəsmələrin soyuq divarları qövsü soyudur və onun tez sönməsinə səbəb olur. Kiçik güclü kontaktorlarda, avtomat açarlarda, əriyən qoruyucularda qazlar vasitəsi ilə qövsün söndürülməsi tətbiq olunur. Bu məqsədlə aparatların qövssöndürmə kameraları fibradan hazırlanır . Qövsün yaranması zamanı yüksək tempratur təsirindən fibradan intensiv şəkildə qaz ayrılır. Ayrılmış qaz kamerada təzyiqi xeyli yüksəldir və qövsü soyudur.Bu isə qövsün tez sönməsinə səbəb olur. 

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

KONTAKTLARIN İŞ REJİMLƏRİ İLƏ ƏLAQƏDAR ONLARDA BAŞ VERƏN PROSESLƏR

Kontaklar üçüm 3 iş rejimi xarakterikdir;
1)Kontakların qapanması
2)Qapanmış kontaktlardan cərəyan axması
3)kontaktların açılması

Naqillərin birləşdirildikləri sahədə onların toxunma nöqtələrinin cərəyana müqaviməti kontaktın keçid müqaviməti adlanır. Keçid müqaviməti kontakt səthlərinin cilalanmasından asılıdır. Kontaktın keçid müqavimətini azaltmaq məqsədi ilə elektrik aparatlarında xüsusi kontakt yaylarından istifadə olunur. Kontakt yaylarının köməyi ilə kontaktların toxunan səthləri müəyyən qevvə ilə bir-birinə sıxılırlar.
Kontaktların etibarlığına təsir edən amillərdən birisi onların qapanması zamanı baş verən titrəmə prosesidir. Titrəmə prosesinin mahiyyətini kontaktorun kontakt mexanizmi üzərində izah edək(şəkil1)

                           Şəkil1.Kontaktorun kontakt mexanizmi

Hərəkət edən kontakt 1 kontakt yayı 3 vasitəsi ilə kontakt qolu 2 ilə əlaqədədir. Tərəpənməz kontakt 4 dayaqda sərt bərkidilmişdir. Aparatın elektromaqniti 2 qoluna F qüvvəsi ilə təsir edərək onu hərəkətə gətirir. Kontaktların bir birinə toxunması  anında zərbə yaranır. Bu zərbə anında kontaktlarda əzilmə deformasiyası baş verir və 1 kontaktı geriyə, sağa tərəf atılır. Kontaktlar bir birindən aralanır və bu aralıqda qvs yaranır; 1 kontaktının sağa doğru hərəkəti o zaman dayanır ki, onun zərbə zamanı aldığı enerji tamamilə 3 yayının sıxılması enerjisinə keçsin. Bundan sonra 1 kontaktı 3 yayının təsiri altında sola hərəkət edəcəkdir. Yeni bir zərbə baş verəcək və kontakt yenidən sağa atılacaqdır. Kontaktların titrəməsi çox zərəlidir. Bu zaman çoxsaylı qövslər yaranır ki, bununda nəticəsində kontaktlar əriyir. Titrəmə zamanı kontaktların böyük sayda açıb-qapanmaları onların tezliklə sıradan çıxmalarına səbəb olacaqdır.

Kontakt yayının sərtliyinin artırılması titrəmənin azalmasına səbəb olur. Titrəməni azaltmaq məqsədi ilə həmçinin 3 yayı əvvəlcədən müəyyən qədər sıxılır. Ətalət momenti də kontaktların titrəməsinə təsir göstərir. Ətalət momenti artdıqca titrəmə artır. Odur ki, kontaktların kütləsi mümkün qədər azaldılır. Dövrəni qapayarkən, hərəkət edən kontakt tərpənməz kontakta yaxınlaşdıqda kontaktlar arasında elektrik sahə gərginliyi artırı və aralığın müəyyən qiymətində (0,01mm) onun deşilməsi baş verir. Deşilmə zamanı yaranan elektronlar anodu bombalayır və onun yeyilməsinə səbəb olur. Anoddan ayrılmış metal hissəcikləri nazik iynələr şəklində katod üzərində yapışırlar. Materialın bir kontaktdan digərinə köçürülməsi, onunnətraf mühitdə buxarlanması ilə əlaqədar kontaktın yeyilməsi fiziki yeyilmə yaxud eroziya adlanır.
Kontaktların etibarlı işləməsi üçün nominal İn cərəyanında keçid Rk müqavimətindəki gərginlik düşgüsü buraxıla bilən qiymətdən kiçik olmalıdır.
                     İn *Rk ≤ Ukb.b=(0,5÷0,8)*Uki
Dövrədə qısa qapanma zamanı cərəyanının qiyməti nominaldan 10-20 dəfə böyük olur. Bu halda kontakt sahəsinin tempraturu ani olaraq yüksəlir və ərimə tempraturuna çata bilər. Kontaktlar açılarkən keçid müqaviməti böyüyür. Bu səbəbdən onların toxunma nöqtələrinin tempraturu yüksəlir , ərimə tempraturuna çatır ,kontaktlar arasında maye halında metaldan körpü yaranır. Daha sonra bu körpü qırılır. Kontaktların yüksək tempraturda olması onların intensiv oksidləşməsinə səbəb olur. Bu isə kontaktların yeyilməsinə və sıradan çıxmasına səbə olur. Buna kimyəvi yeyilmə və ya korroziya deyilir. Kontaktların etibarlığını artırmaq məqsədi ilə bir sıra usullardan istifadə olunur. O cümlədən erroziyaya qarşı mübarizə məqsədilə cərəyanı 1A-dən 600A-dək olan elektrik aparatlarında qövssöndürən qurğular köməyilə kontaktlar arasında yaranan qövsün mümkün qədər tez söndürülməsi əldə olunur , kontaktların qapanması zamanı yaranan titrəmə aradan götürülür, kontaktlar qövsə davamlı materialdan hazırlanır.

Ədəbiyyat-Qədir Əbdülrəhmanov, Elektrik və elektron aparatları

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg

SABİT VƏ DƏYİŞƏN CƏRƏYAN KONTAKTORLARI ARASINDAKI FƏRQ

Dəyişən cərəyan kontaktorlarının nüvəsi, bir üzü izolə edilmiş elektrotexniki polad vərəqələrdən hazırlanır. Və nüvənin uc hissəsində oyuqlar açılır. Bu oyuqlara mis halqalar yerləşdirilir.
Halqaların yerləşdirilməsində məqsəd, dəyişən cərəyan hər dəfə sıfır nöqtəsindən keçdikdə kontaktlar vəziyyətini dəyişməsin. Bu mis halqalar olmasa kontaktorlar titrəyişlə işləyəcəkdir.
                                

Sabi cərəyan kontaktorlarının nüvəsi, tək parça yumşaq metaldan hazırlanır. Nüvənin uc hissəsində oyuqlar açılır və ora plastik halqalar yerləşdirilir. Plastik halqaların yerləşdirilməsində məqsəd, sabit cərəyan enerjisi kəsilən anda kontaktlar əvvəlki vəziyyətinə həmin anda qayıtsınlar. Çünki, sabit cərəyan kontaktorunun enerjisi kəsilsə belə cərəyan sıfıra bir neçə saniyəyə düşəcək. Məhz bu məqsədlə plastik halqadan istifadə olunur.
               
Müəllif:Murad Kərimov

Ardını oxu

Paylaş:    Facebook Twitter Google+ Stumble Digg