Belə cihazlardan ən geniş yayılanlarından biri neon lampalarıdır. Neon lampaları iki elektroda malik olur, onların balonları neon üstünlük təşkil etmək şərtilə 100-2000 Pa təzyiqlə qaz qarışığı ilə doldurulur.
qazm ionlaşması başlayır, balonda normal közərən boşalma
baş verir, cihazdaki gərginlik yanma (Ua) gərginliyinə qədər
azalır və qazm işıqlanması müşahidə olunur (şəkil 11.12a).
Şəkil 11.12. Neon lampasının volt-amper xarakteristikası
(a) və dövrəyə qoşulma sxemi (й)
Parlaq qırmızı-narmcı işıqlanma xüsusiyyəti bu lampaları
məlumatı təsvir etmək üçün geniş istifadə etməyə imkan verir.
Cihazın uzun müddətli işləməsini təmin etmək üçün
onun dövrəsinə ardıcıl olaraq qiyməti aşağıdakı ifadə ilə təyin
olunan Rb müqaviməti qoşulur:
Rh= (U?-Uy)/Jy,
burada Uş — şəbəkə gərginliyi; Uy — yandırma gərginliyi; Jy—
yanma cərəyanıdır.
Cərəyanın ən kiçik qiyməti işıqlandırmada kifayət qədər
parlaqlıq əldə etmək şərti ilə, ən böyük qiyməti isə uzun
müddətli işi təmin etmək şərti ilə müəyyən olunur. Bu lampalar
həm dəyişən, həm də sabit cərəyanda işləyə bilir.
Digər ikielektrodlu cihaz sabit cərəyan dövrələrində
gərginliyin sabit saxlanması üçün istifadə edilən stabilitrondur.
Stabilitronlar közərən və tacvarı boşalmalı olur.
Stabilitron koaksial silindrik konstruksiyadan ibarətdir,
daxili nikel çubuq anod, onu əhatə edən silindrik elektrod
264
isə katod rolunu oynayır. Cihazın balonu 2,5-10 kPa təzyiqə
kimi təsirsiz qazlarla doldurulur.
Cihazın stabilləşdirmə xüsusiyyəti közərmə rejimində
katod gərginlik düşküsünün sabit qalmasına əsaslanır.
Cihaza verilən yandırma gərginliyi həmişə stabilləşdirilən
gərginlikdən çox olur (Uv> Ust). Közərən boşalmalı
stabilitronda dayanıqlı közərmə boşalmasında katodun yalnız
bir hissəsi işıqlanır və cihazdan Jstmin cərəyanı axır (şəkil
11.13a). Elektrodlararası gərginliyin azacıq artırılması katodun
işıqlanan səthinin və boşalma cərəyanının artmasına səbəb
olur. Cərəyanın Jstmax qiymətində katodun bütün səthi
işıq saçır. Xarakteristikanın işçi sahəsi Jstmin - Jstmax arasında
olur.
a) b)
Şəkil 11.13. Qazboşalmalı stabilitronun volt-amper
xarakteristikası (ö) və dövrəyə qoşulma sxemi (b)
Yük cihaza paralel qoşulur, ümumi dövrəyə isə məhdudlaşdırım
müqavimət qoşulur (şəkil И.ІЗ/ı). Gərginlik
mənbəyinin gərginliyi belə təyin edilir:
E Usf+ Rmalı (Jst^Jy) •
Rməh elə seçilir ki, mənbə gərginliyinin və yük cərəyanının
(müqavimətinin) verilmiş qiymətlərinin dəyişmələrində
stabilitrondan axan cərəyan ./rfM(İC-dan çox olmasın.
Əgər stabilitrondan axan cərəyan xarakteristikanın işçi sahə265
si həddində olarsa, E dəyişəndə məhdudlaşdırıcı müqavimətdəki
gərginlik düşküsü də dəyişir, lakin stabilitrondakı
və yükdəki gərginlik dəyişmir. İşçi nöqtə adətən xarakteristikanın
ortasında seçilir. Stabilitronun stabilləşdirmə gərginliyindən
yüksək gərginlikləri sabit saxlamaq üçün bir neçə
stabilitron ardıcıl qoşulur.
Cihazın əsas parametrləri yanma gərginliyi, Ust, Jstmax,
JstmirT dur.
Tacvarı boşalmalı stabilitronlar cərəyanın kiçik qiymətlərində
yüksək gərginlikləri (0,4-30 kV) stabilləşdirmək
üçün istifadə edilir. Onları hidrogenlə bir neçə kPa təzyiqdə
doldururlar. Tacvarı boşalma qazm yüksək təzyiqində və
kəskin qeyri-həmcins elektrik sahəsində baş verir.
Xüsusi işarə məlumatını təsvir etmək üçün normal közərən
boşalma rejimində işləyən siqnal və indikasiya lampalarından
istifadə olunur. Onların balonları seyrək təsirsiz
qazla doldurulur. Katod rəqəm və ya işarə şəklində nixrom
məftildən düzəldirilir. Anod və ya iki anod nazik torşəkilli
olur (şəkil 11.14a).
Şəkil 11.14. Siqnal lampasının quruluşu (a) və
qoşulma sxemi (й)
266
Elektrodlara gərginlik verəndə anodla katodların birinin
arasında boşalma baş verir və işıqlanan katodun forması
rəqəm, hərf və ya işarəni aydın oxumağa imkan verir.
Belə lampalar çox davamlı olur, az enerji sərf edir və
etibarlı işləyir. Rəqəm indikasiya edən lampalar 10 katodlu
(0-9-a qədər ərəb rəqəmləri) olur. Rəqəm-lıərf lampalarında
katodlar latın və yunan əlifbalarının hərfləri və bir çox riyazi
simvollar (W, F, Hz, V, S, Q, A, H, +, -, Q, M, m, p, %)
şəklində olur.
Rəqəm indikatorunun dövrəyə qoşulma sxemi şəkil
11.14.ri-də göstərilmişdir. Kommutasiya qurğusundan gələn
siqnalların hər biri müvafiq
tıanzistoru açır və uyğun
katoda mənfi potensial
verilir. Nəticədə boşalma
ümumi anodla həmin
katod arasına keçirilir.
Məlumatı təsvir etmək
üçün istifadə edilən
cihazlardan biri də qazboşalmalı
(plazmalı) panellərdir.
Onlar közərən
boşalmanın optik şüalanmasını
istifadə edən çoxelektrodlu
cihazlardır. Bu
cihazlara xas olan ümumi
konstruktiv əlamət ondan ibarətdir ki, müxtəlif cihazlarda
iki elektrod (anod və katod) sistemi mövcud olur (şəkil
11.15). Bu elektrodlar yastı və ya qofr şəkilli şüşə lövhələrin
üzərində yerləşdirilir. Şüşə lövhələr biri-biri ilə üzərində
matrisa sistemli deşikləri olan dielektrik lövhə ilə aralanır.
Deşiklərin oxu elektrodlarm oxlarının kəsişmə nöqtələrindən
keçir. Boşalmanın görünən şüalanmasının kənara çıxŞüşə
lövhə
Dielektrik lövhə
\ XOOOOOO
XOOOOOO
goooooo .4—00000 1 0000O Katod
elektrodları
Anod ШЈЈЈк'1"1" .
Şəkil 11.15. Qazboşalmalı (plazmalı)
panelin quruluşu
267
masma mane olmamaq üçün zolaq şəkilli elektrodlar şəffaf olurlar. Elektrodlar arasında fəza bir neçə yüz paskal təzyiq altında ya təmiz təsirsiz qazlarla, ya da qaz qarışığı ilə doldurulur. İşıqlanma həyəcanlanmış qaz atomlarının kiçik enerjili vəziyyətlərə keçməsi elə əlaqədardır. Qaz qarışığının tərkibi elə seçilir ki, ionlaşma, həyəcanlanma və rekombinasiya hadisələrinin intensivliyi yüksək olsun. Közərən boşalmanın şüalanma spektri infraqırmızı, qırmızı və ultrabənövşəyi sahədə yerləşir. Rəngli panellərdə lüminofo- ru həyacanlandırmaq üçün görünməyən şüalanmadan istifadə olunur.
Boşalmanı yandırmaq üçün panelə kifayət edən gərginlik (100-200 V) veriləndə hər hansı bir katodla anod arasındakı yuvada (elektrodlarm kəsişdiyi yerdə) közərən boşalma baş verir. Gərginlik müəyyən bir qaydada bir neçə katoda və anoda verilərsə, ayrı-ayrı nöqtələrin köməyilə istənilən şəkli almaq olar. Matrisa tipli panellərdə giriş indikasiya siqnalları vasitəsilə çoxlu qazboşalma yuvalarının etibarlı və səhvsiz qoşulmasını təmin etmək çox çətindir. İş sürətini və stabilliyini təmin etmək üçün hər yuvada köməkçi boşalmadan istifadə olunur.
Sabit cərəyanla işləyən panellər həm də çox rəngli təsvir verə bilir. Bu halda yuvaların yan səthlərinə müəyyən rəngli işıqlanma verən lüminoforlar çəkilir. Əsas (göy, yaşıl və qırmızı) rəngləri verən lüminoforları olan yuvaları yanaşı yerləşdirməklə rəngli təsvirlər almır.
Dəyişən cərəyanla işləyən panellərin ayırdetmə qabiliyyəti 25-30 element/sm həddində olur, bu nöqtələr arasında 0,4-0,3 mm məsafəyə uyğun gəlir. Sabit cərəyanda işləyən panellərin ayırdetmə qabilliyəti 12 element/sm-dir.
Dekatron çox katodlu közərən boşalmalı cihazdır. O, disk şəkilli anoddan və onun ətrafında düzülmüş iynəşəkilli katodlardan ibarətdir. Katodlarm sayı 10, 20, 30 və s. olur. Közərən boşalma anodla katodlardan birinin arasında baş
268 --------------------------------------------------------------------------------------------
verərək o biri katoda keçir (bunun üçün hər katodun yanında 1-2 altkatodlar yerləşdirilir). On impulsdan sonra boşalma anodu əhatə edən katodlara keçir. Boşalmanı bir katoddan digərinə ötürmə sxemi elə qurulmuşdur ki, 10 əsas katodlar- da boşalma altkatodlardan daha çox dayanır. Əsas katodun son nömrəsinə görə dekatrona daxil olan say impulslarmm miqdarı təyin edilir. 10 katodu keçəndən sonra dekatronun çıxışında impuls əmələ gəlir və bu impuls daha yüksək mərtəbəyə aid olan dekatron üçün giriş impulsu olur.
Dekatronlar sayıcı qurğularda istifadə olunur.
