11-4. TRANSFORMATORLARDA İTGİLƏR
Transformatorun işləməsindən bəhs etmişkən, polad nüvəsində meydana gələn
hadisələrə hardasa heç toxunmadıq. Sadəcə maqnit keçiriciliyinin çox yüksək olduğu
üçün, beləcə bütün maqnit seli xətləri poladda qapandır. İndi iki faktı müqayisə
edək: birincisi polad elektrik keçiricisidir, ikincisi poladda dəyişən maqnit
seli vardır. İlk baxışda, onların arasında əlaqə qurmaq qeyri-mümkündür,
ancaq elektromaqnit induksiya qanununi
diqqətli şəkildə düşünsək, bu faktın nəticəsi poladda elektrik cərəyanının
olmasıdır. Hər hansı qapalı kontur içindəki maqnit seldəki hər hansı dəyişmə
orda gərginlik induksiyalayacaq. Bu qapalı kontur bir keçirici dövrədirsə, orda
cərəyan olacaq. Şəkil 11-9 dakı punktir(bir-birinə jaxın nöqtələr və jнa qırıq
xətlər şəklində cızıq) xəttində göstərilmiş konturda nə olacaq?. Çertyoj
transformatorun nüvəsini təqdim edir. Çertyojun çətinləşməməsi üçün dolağ
oradan çıxarılmışdır. Beləliklə poladın içinə baxa bilərik, bütöv
maqnitkeçirici kəsilmiş şəkildə göstərilmişdir. Dəyişən maqnit selinin xətləri
polad içində qapanır. Xəttlərin bir hissəsi konturumuzda vardır. Dövrədəki
maqnit seli və ümumiyyətlə induksiyalanan gərginlikdə dəyişmə vardır. Polad bir
keçirici olduğundan, ondan elektrik cərəyanı axmalıdır. Başlanğıc üçün inkar
edilməz bir çətinlik. Çətinlik sadəcə incə uzun keçiricilərə gələn elektrik cərəyanlarını
təsəvvür etmə vərdişləriylə üzülməyimizdən ibarətdir. Düzdür elektrotexnika, cərəyanın
yolunu keçiricilər yoluyla istiqamətləndirməyə çalışır, ancaq ən uyğun yolları
seçərkən arzuolunmaz hallar ortaya çıxa bilir. Adət etdiyimiz düşüncələrə
müraciət edək.
Nüvənin bir yandan, polad kimi eyni maqnit keçiriciliyə sahib olduğu və
digər təəfdən, cərəyan keçirmədiyi yəni dielektrik olduğu bəzi materialdan
hazırlanmış olduğunu düşünək. Daha sonra, çertyojda göstərilən konturun, nüvəyə
yerləşdirilmiş polad keçiricili sarğı olduğunu fərz edək. Sonra bizim sxemlərimiz
ikinci tərəfi qısa qapanma şərtlərində işləyən transformatorun sxemindən çox fərqli
olmuyacaq.Tək fərq, transformatorun ikinci tərəf sarğısının nüvəsinin tam
maqnit seliylə yox bir hissəsiylə keçir. Bu hal sarğıda induksiyalanan gərginliyin
qiymətini azaldacaqdır. Fərziyələrimizdə,
sarğıdakı cərəyanın və eyni zamanda istiqamətinin vəziyyəti heçbir şübhəyə
doğura bilməz. Burğu qaydasıyla bunu izah etmək olar. Nüvənin maqnit selinin
ikinci tərəf sarğısının deyil, birinci tərəf cərəyanı tərəfindən yarandığını və
maqnit seli və birinci tərəf cərəyanın istiqamətini müəyyən etmək üçün burğu
qaydasının istifadə olunması lazım olmasını xatırlayın. Ancaq bilirik ki,
birinci və ikinci tərəf sarğılardakı cərəyanların istiqamətləri bir-birinə əksdir.
Baxdığımız şəkildən həqiqiyə keçmək üçün, sadəcə keçiricinin polad nüvənin bir
hissəsi olmadığını, sarğının həcmindən zehnində tutaraq ayrılmış yox, bütün nüvəni
xəyal etməyiniz lazımdır. Nəticə oalraq cərəyanlar maqnit seli xəttlərini
qapayan nüvənin bütün qalınlığı boyunca axacaqdır. Buna burulğanlı cərəyan
deyilir. Əlbətfə onlar dəyişən olacaqdır. Keçirici yoluyla cərəyanın axması
qaçılmaz olaraq itgilərə bağlıdır. Burulğan(Eddy) cərəyanları nüvəni qızdırır.
Bu sadəcə artığ güc sərfiyyatı mənasına gəlmir, eyni zamanda yüksək istiliyin təsiri
altında sarğının izolyasiyasını dağılma təhlükəsi yaradır. Cərəyanların
azladılması nüvəni təbəqələrə ayrılmasıyla əldə edilir. Nüvə bütöv olmayan
ancaq bir-birindən izolə edilmiş ayrı təbəqələrdən yığılır. İzolyasiya, cərəyanların
təbəqədən təbəqəyə keçməsinə mane olur və Şəkil 11-10 da göstərilən yollar
boyunca qapanmağa məcbur olurlar. Maqnit seli, ayrı-ayrı təbəqələr arasında bərabər
bölünürlər, ona görə ki hər təbəqədə induksiyalanan gərginlik, təbəqələr bir
nüvəyə malik olduqda sarğı gərginliyindən daha az olacaqdır. Müqavimətin
artmasıda cərəyanın qimyətini azaldacaq. Dəmirə az miqdarda silisium
qatılmasıda müqaviməti artırır. Burulğanlı cərəyanlar poladın qızmasının və
bununla bağlı itgilərin səbəbi deyil. Əgər poladı maqnitləşdirsək və təkrar maqnitsizləşdirsək
o zaman enerjinin bir hissəsi itgiyə gedəcək və poladı qızdıracaqdır. Tez-tez
ifrat maqnitlənmədə, yəni dəyişən maqnit selinin tezliyi artdıqca itgisi də o qədər
böyüyüyür. İfrat maqnitlənmə üçün itgilər, histerezislə əlaqəli itgilərdir, əsasən
dəmir, polad, çuquna meyillidir. Bu itgiləri
ört-basdır etmək üçün itgiyə gedən güc eyni zamanda maqnitsizləşən
poladda var olan maqnit induksiya qiymətinə və poladın keyfiyyətinə də
bağlıdır.